Gut feeling, ή το ένστικτό μας

“Το ήξερα πως θα κερδίσουμε διότι ο Καραγκούνης τραγουδούσε τον εθνικό ύμνο με πολύ πάθος”, δήλωση ενός φίλου* στο Facebook. Πέραν της πλάκας που ακολούθησε αυτό το σχόλιο, ειπώθηκαν και κάποια πράγματα που ήταν πιο κοντά στην αλήθεια από ότι αρχικά φαίνονταν.

Ο φίλος λοιπόν, όταν ρωτήθηκε για τον λόγο που κατέληξε σε αυτό το συμπέρασμα βλέποντας απλώς τον Καραγκούνη να τραγουδά, είπε πως καμιά φορά πρέπει να εμπιστευόμαστε το gut feeling μας, ή στα Ελληνικά, το ένστικτό μας.

Εκ πρώτης όψεως, το να λες πως το ένστικτό σου βασίζεται στις ικανότητες του Καραγκούνη ως αηδού, ίσως να ακούγεται αστείο. Αλλά είναι έτσι τα πράγματα; Τελικά τί είναι το ένστικτο και πως λειτουργεί;

Λέμε “άκουσα το ένστικτό μου” συνήθως όταν παίρνουμε γρήγορες αποφάσεις. Αυτές οι αποφάσεις μπορεί να είναι να φάμε ένα παγωτό, ή να παντρευτούμε μια κοπέλα, αλλά το ένστικτο μας συμβουλεύει για πολλά. Είναι αυτή η αντίδραση του σώματός μας που μας οδηγεί μακρυά από ένα σκοτεινό δρόμο, ή μας λέει να αγοράσουμε μια συγκεκριμένη μετοχή.

Το αν αυτή η διαδικασία απόφασης δουλεύει καλύτερα από την οργανωμένη απόφαση που παίρνει περισσότερο χρόνο διότι υπολογίζει περισσότερες παραμέτρους, δεν είναι ξεκάθαρο, οι επιστήμονες δεν έχουν καταλήξει.

Το ένστικτό μας δεν είναι τίποτε άλλο από αποθηκευμένες εμπειρίες, μνήμες παλαιότερων γεγονότων που είναι διαθέσιμες στη στιγμή χωρίς να το επιδιώξουμε. Έτσι ξέρει ο τερματοφύλακας προς ποια κατεύθυνση να πηδήξει και με ποιά δύναμη για να πιάσει την μπάλα που έρχεται με πολλά χιλιόμετρα την ώρα προς το τέρμα του.

Καμιά φορά αποθηκεύουμε πληροφορίες χωρίς να το καταλάβουμε και αυτές με τη σειρά τους “ταΐζουν” τα ένστικτά μας.

Σε μια έρευνα στο Northwestern University, είχε ζητηθεί στους συμμετέχοντες να απομνημονεύσουν μερικές καλειδοσκοπικές εικόνες. Τις μισές φορές έπρεπε μαζί με την εικόνα να αποστηθίσουν και έναν αριθμό που ακούγανε. Όταν τους δείξανε εικόνες και τους ζητήσανε να πουν ποιές είχαν δει νωρίτερα, οι συμμετέχοντες τα πήγαν καλύτερα σε αυτές όπου είχαν ακούσει και τον αριθμό μαζί με την εικόνα. Όταν ρωτήθηκαν είπαν πως “απλώς μάντευαν”. Τα αποτελέσματα υποστηρίζουν πως υποσυνείδητα θυμόντουσαν οπτικά ερεθίσματα που είχαν αποθηκεύσει χωρίς να το ξέρουν.

Το ένστικτο μπορεί να είναι χρήσιμο για να πάρουμε μια απόφαση σε λιγότερο από ένα δευτερόλεπτο, όταν το μυαλό μας υποσυνείδητα χρησιμοποιεί εμπειρίες παλαιότερες προκειμένου να επιλέξει την καλύτερη απόφαση. Όπως μας λέει και μια αναφορά του 2008 στο British Journal of Psychology, ένας οδηγός αγώνων απέφυγε ένα ατύχημα παρόλο που δεν υπήρχε καμία προειδοποίηση. Η στροφή που είχε γίνει το ατύχημα ήταν κλειστή και τα αυτοκίνητα που είχαν καταστραφεί δεν φαίνονταν από τους οδηγούς που ακολουθούσαν. Παρόλαυτά ο οδηγός αυτός έκοψε ταχύτητα και απέφυγε το ατύχημα. Όταν ρωτήθηκε γιατί έκοψε ταχύτητα δεν μπορούσε να απαντήσει, δεν ήξερε. Η έρευνα έδειξε πως τα κεφάλια των θεατών ήταν όλα στραμμένα προς το ατύχημα και αυτό θα μπορούσε να το δει ο ερχόμενος οδηγός. Είναι πιθανό να ήταν αυτός ο παράγοντας που τον έκανε να κόψει ταχύτητα.

Κάποιοι λένε πως το ένστικτο είναι υποτιμημένο και θα έπρεπε να του δίνουμε μεγαλύτερη σημασία. Ο Gerd Gigerenzer στο βιβλίο του “Gut Feelings: The Intelligence of the Unconscious” μας λέει για την περίπτωση ενός φίλου του που έπρεπε να διαλέξει μεταξύ δύο γυναικών για να κάνει σχέση. Ο Gigerenzer του είπε πως θα μπορούσε να ακολουθήσει το σύστημα που ο Βενιαμίν Φρανκλίνος πρότεινε στον γιο του να χρησιμοποιήσει σε μια παρόμοια περίπτωση, δηλαδή να φτιάξει ένα πίνακα με τα χαρακτηριστικά των δύο γυναικών και να τα συγκρίνει. Ο φίλος ξεκίνησε να κάνει ακριβώς αυτή τη δουλειά και καθώς προχωρούσε και η σύγκριση έδειχνε όλο και περισσότερο υπέρ μιας από τις δύο κοπέλες, ο ίδιος ένιωθε μέσα του να δυναμώνει μια “φωνή” που του έλεγε να διαλέξει την άλλη, κάτι που τελικά έκανε. Ο Gigerenzer ισχυρίζεται πως σε πολλές περιπτώσεις η προσεκτική επιλογή βασισμένη στην εξέταση των παραμέτρων δεν είναι εφικτή διότι οι παράμετροι είναι πάρα πολλοί, ο κόσμος γύρω μας αλλάζει συνεχώς και δεν είναι απαραίτητο πως οι εμπειρίες που έχουμε από το παρελθόν θα μας βοηθήσουν στο μέλλον, οπότε το μυαλό μας θολώνει από άσχετες πληροφορίες.

Τα “καλά” ένστικτα είναι βασισμένα σε απλούς κανόνες (heuristics) όπου αγνοείς τις άσχετες πληροφορίες και ασχολείσε μόνο με τις πιο σημαντικές.

Αλλά το ένστικτο μπορεί να μας οδηγήσει και σε λάθος αποφάσεις. Τα ένστικτα πολλές φορές αντικατοπτρίζουν φοβίες και ανασφάλειες που έχουμε, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις οι εμπειρίες του παρελθόντος δεν μπορούν να βοηθήσουν σε μια νέα κατάσταση που αντιμετωπίζουμε. Αν σε αυτό προσθέσουμε και το γεγονός πως το μυαλό μας δεν είναι πάντα άξιο εμπιστοσύνης, όπως έδειξε και η περιβόητη έρευνα του αόρατου γορίλα (οι συμμετέχοντες καλούνται να δουν ένα βίντεο όπου κάποια άτομα πετούν μια μπάλα το ένα στο άλλο και να μετρήσουν πόσες πάσες γίνονται. Κατά τη διάρκεια του βίντεο, ένας άνθρωπος σε στολή γορίλα εμφανίζεται στην εικόνα, περπατά αργά, αργά μέχρι το κέντρο της, χτυπάει το στήθος του όπως κάνουν οι γορίλες και φεύγει. Η όλη εμφάνιση διαρκεί 9 δευτερόλεπτα αλλά το 50% των συμμετεχόντων δεν κατάφερε να δει τον γορίλα γιατί ήταν πολύ απασχολημένο να μετράει πάσες), τότε καταλαβαίνουμε πως είναι πολύ εύκολο το ένστικτό μας να μας οδηγήσει σε λάθος μονοπάτια. Δείτε το βίντεο παρακάτω.

Selective Attention Test

Συνεχώς όμως ακούμε για άτομα που πήγαν κόντρα στις συμβουλές των ειδικών, ακολούθησαν το ένστικτό τους και βγήκαν κερδισμένοι. Τα βιβλιοπωλεία είναι γεμάτα βιβλία που περιγράφουν τέτοιες περιπτώσεις και που μας αφήνουν την εντύπωση πως ένας βασικός παράγοντας επιτυχίας είναι να ακολουθείς το ένστικτό σου. Η αλήθεια είναι πως για κάθε ιστορία επιτυχίας που ακούγεται, υπάρχουν άλλες τρεις ιστορίες αποτυχίας. Απλώς αυτές δεν γίνονται βιβλία γιατί κανείς δεν θα τις διαβάσει. Έτσι εμείς σκαλώνουμε σε αυτά που ακούμε και πιστεύουμε πως το ένστικτο είναι αλάνθαστο.

Στην πραγματικότητα καθημερινά υποτιμάμε την σημασία της τυχαιότητας. Θέλουμε να πιστεύουμε πως τίποτα δεν είναι τυχαίο και πως όλα μπορούν να γίνουν αν προσπαθήσουμε, αν ακούσουμε το ένστικτό μας, αφού το έκανε και πέτυχε ο Richard Branson. Δυστυχώς για όλους μας το τυχαίο γεγονός επηρεάζει πιο πολύ τη ζωή μας από ότι νομίζουμε.

Πολλές φορές το να πάρουμε μια απόφαση μετά από προσεκτική σκέψη έχει καλύτερα αποτελέσματα από το να ακολουθήσουμε το ένστικτό μας. Σε μια έρευνα (Chabris et al) του 2003 όπου αναλύονταν οι κινήσεις μερικών grand master στο σκάκι, στις περιπτώσεις που είχαν 3 λεπτά να αποφασίσουν είχαν 36% λιγότερα λάθη από αυτές που είχαν 1 λεπτό να αποφασίσουν.

Στην τελική σε κάποιες περιπτώσεις χρειάζεσαι το ένστικτο για να αποφασίσεις γρήγορα και σε άλλες πρέπει να αφιερώσεις χρόνο και να ζυγίσεις τις επιλογές σου προσεκτικά. Χρειαζόμαστε και το ένστικτο και την προσεκτική σκέψη.

Γυρίζοντας λοιπόν από εκεί που ξεκίνησα, ο φίλος που είπε πως ήξερε ότι η εθνική ομάδα θα κέρδιζε διότι ο Καραγκούνης τραγούδαγε με πάθος, μπορεί να μην έχει εντελώς άδικο. Μπορεί, έχοντας παρακολουθήσει πολλές φορές τον παίκτη σε αγώνες να μπορεί να διακρίνει υποσυνείδητα  κάποια χαρακτηριστικά που φαίνονται όταν ο “τυπάρας” είναι αποφασισμένος και συγκεντρωμένος. Μπορεί να μην ήταν ο Καραγκούνης αλλά η συνολική εικόνα της ομάδας πριν τον αγώνα.

Μπορεί όμως να ήταν και σύμπτωση. Υπάρχουν περισσότερες από όσες νομίζουμε.

*Ο φίλος αυτός είναι και πολύ έξυπνος και δεν πρόκειται για έναν εύπιστο θιασώτη των ψεκασμένων θεωριών αλλά ένα άτομο που πραγματικά έχει περισσότερο μυαλό από τον μέσο άνθρωπο.

Greek Skeptic

Reference:

• Kahneman D. (2011). Thinking, Fast and Slow. Farrar, Straus and Giroux
• Silver N. (2012). The Signal and the Noise: Why so many predictions fail-But some don’t. Penguin
• Ariely D. (2008). Predictably Irrational. Harper Collins