Ψευδοεπιστήμη, προλήψεις και άλλες πλάνες του καιρού μας

H δημιουργική δύναμη του σκεπτικισμού 

Η αναγκαιότητα του σκεπτικισμού —τόσο σε πνευματικό όσο και σε ηθικό επίπεδο— έχει τις ρίζες της στην περίφημη ρήση του Πασκάλ πως οι άνθρωποι είναι «σκεπτόμενες καλαμιές», δηλαδή και λαμπρά μοναδικοί και μοναδικά τρωτοί.

Η αυτοσυνειδησία, ένα χάρισμα που σε ολόκληρη την ιστορία της ζωής πάνω στον πλανήτη μας απαντά μονάχα στο ανθρώπινο είδος, είναι το ισχυρότερο εργαλείο που επινόησε ποτέ η εξέλιξη. Παρ’ ότι αποκτήθηκε τυχαία και με απρόβλεπτο τρόπο, έχει δώσει στον Homo sapiens μια άνευ προηγουμένου εξουσία πάνω στην ιστορία του ίδιου του τού εί­δους, αλλά και πάνω σε κάθε μορφή ζωής σε ολόκληρη τη σημερινή βιό­σφαιρα.

Ωστόσο, είπαμε πως είμαστε σκεπτόμενες καλαμιές, όχι ορθολογικά όντα. Οι τρόποι με τους οποίους σκεφτόμαστε και δρούμε οδηγούν τόσο στην καταστροφή και τη βαρβαρότητα όσο και στην καλοσύνη και την πνευματική ανάταση. Δεν θα ήθελα να διατυπώσω αβασάνιστα εικασίες για την καταγωγή της σκοτεινής μας πλευράς, αν πρόκειται δηλαδή για την εξελικτική κληρονομιά μιας φύσης «κόκκινης στα νύχια και στα δόντια» ή απλώς για μια μη προσαρμοστική εκκεντρικότητα στη λειτουργία ενός εγκεφάλου που σχεδιάστηκε να εκτελεί δραστηριότητες διαφορετικές από εκείνες που ρυθμίζουν σήμερα τη συλλογική μας ζωή. Όπως και να έχει το ζήτημα, είμαστε ικανοί για τις πιο ακατονόμαστες φρικαλεότητες αλλά και για τις συγκινητικότερες πράξεις θάρρους και ευγένειας, όλες στο όνομα κάποιου ιδανικού, όπως είναι η θρησκεία, το απόλυτο, η εθνική υπερηφά­νεια κ.τ.λ. Κανείς δεν φώτισε ποτέ καλύτερα το δίλημμα αυτό, δηλαδή τον εγκλωβισμό ανάμεσα στους δύο πόλους της ίδιας μας της φύσης, από τον Αλεξάντερ Πόουπ (Alexander Pope), τον Άγγλο ποιητή που έγραφε στα μέ­σα του 18ου αιώνα:

Αποθεμένο στον ισθμό αυτόν μιας μέσης φύσης

Ένα πλάσμα σκοτεινά σοφό και χυδαία σπουδαίο…

Κρέμεται στο ανάμεσο· αμήχανο να πράξει ή να πάψει·

Αμήχανο το σώμα ή τον νου του να διαλέξει·

Γεννημένο για τον θάνατο, σκεπτόμενο για να σφάλλει.*

Υπάρχουν δύο μόνο μέσα διαφυγής που μπορούν να μας βοηθήσουν να γλυτώσουμε από τη σκοτεινή ροπή μας προς την οργανωμένη βία και καταστροφικότητα — την πλευρά μας εκείνη που γέννησε τις σταυροφορίες, τα κυνήγια των μαγισσών, τη δουλεία και τα ολοκαυτώματα. H ηθική αξιο­πρέπεια αποτελεί το πρώτο απαραίτητο εργαλείο, που από μόνο του όμως δεν αρκεί. Το δεύτερο θεμελιώδες στήριγμά μας πρέπει να προέλθει από την έλλογη πλευρά της ανθρώπινης νόησης. Διότι αν δεν χρησιμοποιήσου­με με αυστηρότητα την ανθρώπινη λογική για να ανακαλύψουμε και να γνωρίσουμε τη φυσική πραγματικότητα και, κατόπιν, να ακολουθήσουμε τις λογικές συνέπειες της γνώσης αυτής, ώστε οι πράξεις μας να έχουν απο­τέλεσμα, τότε θα ηττηθούμε από τις επίφοβες δυνάμεις του παραλογισμού, του ρομαντισμού, της ανυποχώρητης «αληθινής» πίστης και από την κατά τα φαινόμενα αναπόφευκτη συνέπειά τους: τη συμπεριφορά του όχλου. H λογική δεν αποτελεί απλώς ένα μεγάλο κομμάτι της φύσης μας· εν δυνά­μει, η λογική αποτελεί και τη σωτηρία μας από εκείνη τη βίαιη και επικίν­δυνη δράση των μαζών που πάντοτε μοιάζει να είναι αποτέλεσμα της κυ­ριαρχίας των συναισθημάτων. Ο σκεπτικισμός αποτελεί το εργαλείο της λογικής απέναντι στον οργανωμένο ανορθολογισμό και ως εκ τούτου είναι ένα από τα κλειδιά για την ανθρώπινη και τη συλλογική αξιοπρέπεια.

O Μάικλ Σέρμερ (Michael Shermer), ως επικεφαλής μιας από τις κορυ­φαίες αμερικανικές οργανώσεις σκεπτικιστών και ως δυναμικός ακτιβιστής και δοκιμιογράφος στην υπηρεσία αυτής της λειτουργικής μορφής του ορ­θού λόγου, είναι μια σημαντική προσωπικότητα της αμερικανικής δημόσιας ζωής. Το βιβλίο αυτό, που αναφέρεται στις μεθόδους και τις εμπειρίες του, καθώς και στην ανάλυσή του σχετικά με την ελκυστικότητα των ανορθολογικών δοξασιών, προσφέρει έναν αξιόλογο απολογισμό του τι πέτυχε και τι χρειάζεται να κάνει ακόμη ο σκεπτικισμός.

Σύνθημα του κινήματος πρέπει να γίνει η παλαιά ρήση ότι αντίτιμο της ελευθερίας είναι η συνεχής επαγρύπνηση. Βλέπετε, από τη στιγμή που μια κατά τα φαινόμενα αθώα «λατρεία» μπορεί να ενσωματώσει στη δομή και τη λειτουργία της χαρακτηριστικά ανάλογα με εκείνα ορισμένων «δυναμι­κών ανορθολογισμών» του παρελθόντος, όπως ήταν λ.χ. το κυνήγι των μαγισσών, οφείλουμε να βρισκόμαστε σε επιφυλακή και να επικρίνουμε κα­θετί που βασίζεται στην καταπίεση της σκέψης.

Το βιβλίο του Σέρμερ μας μεταφέρει, από διάφορες οριακές αλλά αξιο­σημείωτες περιπτώσεις δοξασιών στους εννοιολογικά περισσότερο «συγκρο­τημένους» (παρά την απουσία λογικού και εμπειρικού περιεχομένου) ανορθολογισμούς του δημιουργισμού* και της αμφισβήτησης του Ολοκαυτώμα­τος** και από εκεί σε πιο επικίνδυνες συμπεριφορές — αντίστοιχες των πα­λιών σταυροφοριών και του κυνηγιού των μαγισσών — όπως είναι η υστε­ρική φοβία για τις σατανιστικές «λατρείες» και για τη σεξουαλική κακοποί­ηση παιδιών (πρόβλημα οπωσδήποτε υπαρκτό, με τραγικές προεκτάσεις), και μάλιστα σε κλίμακα τόσο μαζική, ώστε να καταντά αδιανόητη, και το όλο φαινόμενο να αποκτά τη μορφή μιας ακούσιας συνωμοσίας αστήρικτων, αν και από συναισθηματική άποψη βαθύτατα φορτισμένων, κατηγοριών.

Στην πραγματικότητα διαθέτουμε ένα μόνο σημαντικό όπλο για να αντιμετωπίσουμε τέτοιους παραλογισμούς — την ίδια τη λογική. Στη σύγ­χρονη Αμερική, όμως, οι συνθήκες δεν μας ευνοούν, αφού ακόμα και μια καλοπροαίρετη εμφάνιση στα δημοφιλή τοκ-σόου Oprah και Donahue (ο Σέρ­μερ την επιχείρησε και στα δύο, με προβληματικό αποτέλεσμα, όπως ο ίδιος περιγράφει στο βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας) επιτρέπει μόνον «εξυπνακίστικες» ατάκες και όχι την απαραίτητη ανάλυση. Έτσι, λοιπόν, οφείλουμε να προσπαθήσουμε περισσότερο. Μπορούμε να το κάνουμε, πρέπει να το κάνουμε και θα το κάνουμε. Άλλωστε έχουμε κερδίσει σημα­ντικές νίκες, μικρές και μεγάλες — από αποφάσεις του Ανώτατου Δικα­στηρίου κατά του δημιουργισμού ώς το ξεμασκάρεμα, σε τοπικό επίπεδο, ψευτο-παραψυχιστών και θαυματοποιών.

Τα καλύτερα όπλα μας έρχονται από το οπλοστάσιο των βασικών επι­στημονικών μεθόδων — διότι τίποτα δεν είναι πειστικότερο από την κα­θιερωμένη πειραματική τεχνική της «διπλά τυφλής»* διαδικασίας και από τις θεμελιώδεις παρατηρησιακές μεθόδους της στατιστικής ανάλυσης. Σχε­δόν κάθε σύγχρονος ανορθολογισμός μπορεί να νικηθεί με αυτά τα στοι­χειώδη επιστημονικά εργαλεία, εάν αυτά χρησιμοποιηθούν εύστοχα. Θα αναφέρω, για παράδειγμα, μια περίπτωση που με αφορά προσωπικά (κα­θώς είμαι πατέρας ενός αυτιστικού παιδιού): η σπαρακτική, πλην όμως πέ­ραν κάθε λογικής, ελπίδα επικοινωνίας με τα αυτιστικά εκείνα άτομα που στερούνται της ικανότητας ομιλίας, μέσω «διευκολυντών» (ανθρώπων που ισχυρίζονται ότι μπορούν να καθοδηγούν τα δάκτυλα τέτοιων αυτιστικών ατόμων πάνω στο πληκτρολόγιο ενός υπολογιστή, ώστε να γράφουν διά­φορα μηνύματα), δεν αντιμετωπίστηκε με επαρκή σκεπτικισμό (εμένα πά­ντοτε μου θύμιζε κλασικό ταχυδακτυλουργικό κόλπο) όσο οι περισσότεροι διευκολυντές πληκτρολογούσαν μηνύματα που οι γονείς ήθελαν να ακού­σουν («Μπαμπά σ’ αγαπώ, λυπάμαι που ποτέ δεν είχα μπορέσει να σου το πω»). Όταν όμως κάποιοι διευκολυντές, παρασυρμένοι από το σύγχρονο κυνήγι μαγισσών που θεωρεί πηγή κάθε προβλήματος τη σεξουαλική κα­κοποίηση στην παιδική ηλικία, έκριναν (πιθανόν ασυνείδητα) ότι και ο αυ­τισμός θα πρέπει να έχει παρόμοια αιτιολογία, άρχισαν να πληκτρολογούν κατηγορίες μέσω της ψευτο-διευκόλυνσής τους· τότε, αυτό το «αθώο» δώ­ρο ελπίδας μετατράπηκε σε εφιάλτη, καθώς αρκετοί γονείς που αγαπούσαν και νοιάζονταν τα παιδιά τους κατηγορήθηκαν άδικα και σύρθηκαν στα δι­καστήρια. Το ζήτημα λύθηκε μέσω κλασικών «διπλά τυφλών» πειραμάτων (πληροφορίες που μόνο το αυτιστικό άτομο μπορούσε να γνωρίζει, και όχι ο διευκολυντής, ποτέ δεν εμφανίστηκαν στα «μηνύματα», ενώ πληροφορίες που θα μπορούσε να γνωρίζει ο διευκολυντής, και όχι το αυτιστικό άτομο, εμφανίζονταν συχνά στα «μηνύματα» αυτά), όχι όμως προτού η ζωή των γονέων —που είχαν ήδη υποφέρει τόσο, λόγω της κατάστασης του παιδι­ού τους— σημαδευτεί τραγικά, ίσως και για πάντα (αφού κανείς δεν μπορεί να ξεπεράσει απόλυτα μια τέτοια φρικτή κατηγορία, ακόμα κι όταν αυ­τή έχει πλήρως καταρρεύσει — κάτι που όλοι οι συνειδητοί κυνηγοί μαγισσών πολύ καλά γνωρίζουν).

H αρνητική εικόνα που συνοδεύει τον σκεπτικισμό οφείλεται στην εντύ­πωση πως, πέρα από την αναγκαιότητά του, μπορεί να θεωρηθεί μονάχα ως άρνηση — δηλαδή ως εξουδετέρωση ψευδών ισχυρισμών. Δεν είναι, όμως, έτσι — όπως το βιβλίο αυτό τόσο καλά αποδεικνύει. H κριτική αναί­ρεση γίνεται στο πλαίσιο ενός διαφορετικού μοντέλου ερμηνείας, δεν είναι απλώς μια άσκηση μηδενισμού. Το διαφορετικό μοντέλο είναι ο ίδιος ο ορ­θός λόγος, συνδυασμένος με την ηθική αξιοπρέπεια — τα δύο ισχυρότερα όπλα του Καλού που γνώρισε ποτέ ο πλανήτης μας.

Απο το βιβλίο του MICHAEL SHERMER – “Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα;” 

by antichainletter