Ο μύθος του “δεν είναι ικανός να πειράξει κουνούπι”

Στη δίκη του, ο Αδόλφος Άιχμαν, ο γνωστός αρχηγός των SS με βαθμό Obersturmbannführer, όταν ρωτήθηκε γιατί συμμετείχε στη συστηματική δολοφονία εκατομμύρίων Εβραίων, είπε πως αυτές ήταν οι οδηγίες που είχε, οι διαταγές που του έδωσαν οι ανώτεροί του και που υποστήριζε ολόκληρο το σύστημα.

Γελοία δικαιολογία χωρίς αμφιβολία αλλά πρόκειται για μια από τις πιο συνηθισμένες. Σε πάρα πολλές περιπτώσεις, ακόμα και άτομα που δεν είχαν σχέση με τους Ναζί, έχουν χρησιμοποιήσει αυτή την υπερασπιστική τακτική.

Πόσο λογικό επιχείρημα υπεράσπισης είναι αυτό; Έχουμε το κακό μέσα μας;

To 1961, ένα χρόνο πριν κρεμαστεί ο Άιχμαν για τα εγκλήματά του, ο Στάνλεϊ Μίλγκραμ, ένας Αμερικανός ψυχολόγος, ξεκίνησε το πείραμα που πήρε το όνομά του και έγινε ένα από τα διασημότερα στην ιστορία.

Το πείραμα ήταν σχετικά απλό:

Οι συμμετέχοντες, που έπαιρναν το ρόλο του δάσκαλου, μάθαιναν πως το πείραμα ήταν σχετικό με την εκπαίδευση. Έπρεπε να κάνουν κάποιες ερωτήσεις σε ένα άλλο άτομο, τον μαθητή, και κάθε φορά που ο μαθητής έκανε λάθος, ο δάσκαλος έπρεπε να του κάνει ηλεκτροσόκ. Σε κάθε λάθος, το επίπεδο του ηλεκτρικού ρεύματος αυξάνονταν. Η διαβάθμηση στο μηχάνημα των ηλεκτροσόκ ξεκινούσε από τα 15volt και έφτανε μέχρι τα 450.

Ο επιστήμονας “Ε” διατάζει τον Δάσκαλο “Τ” να κάνει όλο και πιο δυνατά ηλεκτροσόκ στον μαθητή “L”.
“Milgram experiment v2” by Fred the Oyster. Licensed under CC BY-SA 4.0 via Commons – https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Milgram_experiment_v2.svg#/media/File:Milgram_experiment_v2.svg

Ο μαθητής βέβαια δεν δέχονταν ηλεκτροσόκ μιας και ήταν συνεργάτης των επιστημόνων. Σε κάθε ηλεκτροσόκ ακούγονταν η φωνή του μαθητή ο οποίος αρχικά παραπονιόταν πως τον τσιμπούσε το ηλεκτροσόκ και σταδιακά, καθώς αυξάνονταν η ένταση, φώναζε και ζητούσε να τον βγάλουν από το δωμάτιο χτυπώντας τον τοίχο με τις γροθιές του.

Σε αυτό το σημείο αρκετοί από τους δασκάλους εκδήλωναν ανησυχία και δεν ήθελαν να συνεχίσουν. Τότε, ένας άλλος συνεργάτης των επιστημόνων, ο οποίος ήταν στο ίδιο δωμάτιο με τον δάσκαλο και φορούσε μια λευκή ρόμπα (σαν αυτή που πιστεύουμε πως φορούν οι επιστήμονες), έλεγε στον δάσκαλο:

• Παρακαλώ συνεχίστε
• Είναι απαραίτητο για το πείραμα να συνεχίσετε
• Είναι απολύτως ουσιώδες να συνεχίσετε
• Δεν έχετε άλλη επιλογή, πρέπει να συνεχίσετε

Από αυτό το σημείο και μετά ο μαθητής δεν ακουγόνταν πλέον. Οι ερωτήσεις των δασκάλων που συνέχιζαν το πείραμα έμεναν αναπάντητες και οι εντολές που είχαν ήταν να συνεχίσουν τα όλο και πιο δυνατά ηλεκτροσόκ.

Πόσοι πιστεύετε πως έφτασαν στο ανώτερο επίπεδο ηλεκτροσόκ το οποίο, από όσο γνώριζαν, ήταν επικίνδυνο για τον άνθρωπο;

Πριν ξεκινήσει το πείραμα, ο Μίλγκραμ ζήτησε από 40 ψυχολόγους να του δώσουν την εκτίμησή τους σχετικά με το πόσα άτομα θα έφταναν μέχρι το υψηλότερο επίπεδο. Η απάντησή τους ήταν 1%. Η δική σας εκτίμηση ποια είναι; Αποφασίστε σε ένα ποσοστό πριν προχωρήσετε το διάβασμα.

Το πείραμα του Μίλκγραμ έχει επαναληφθεί πολλές φορές από τότε και με πολλές διαφορετικές παραμέτρους. Όταν ο δάσκαλος ήταν σε μικρή απόσταση από τον μαθητή ή τον παρακολουθούσε μέσα από τζάμι, λιγότερα άτομα έφταναν στο υψηλότερο επίπεδο. Όταν υπήρχαν περισσότεροι από ένας συνεργοί μαζί με τον δάσκαλο και τον προέτρεπαν να προχωρήσει, περισσότεροι έφταναν στο τέλος. Όταν κάποιος από τους συνεργούς “επαναστατούσε”, ο δάσκαλος σταματούσε νωρίτερα.

Αλλά τα αποτελέσματα του αρχικού πειράματος έχουν επιβεβαιωθεί και δεν αμφισβητούνται πλέον από κανένα: το 65% έφτανε μέχρι τα 450 volt. Μερικοί με δισταγμό, μερικοί εύκολα, αλλά έφταναν σε επίπεδα που θα έκαναν κακό σε άνθρωπο.

Αργότερα, μετά το πείραμα, όταν ρωτήθηκαν οι περισσότεροι είπαν πως ένιωθαν άβολα και πως ήθελαν να σταματήσουν, αλλά παρολαυτά συνέχισαν κανονικά τα ηλεκτροσόκ.

Ο Μιλγκραμ έδωσε την παρακάτω εξήγηση για το φαινόμενο:

Ο δάσκαλος ένιωθε σαν “ενδιάμεσος”. Ένα άτομο που απλώς μετέφερε τις επιθυμίες ενός άλλου και συνεπώς δεν ήταν υπεύθυνο για τις συνέπειες των πράξεών του. Τα άτομα που συμμετέχουν σε ένα τέτοιο πείραμα ξεφεύγουν από το κανονικό τους ρόλο και βρίσκονται μεταξύ του “επιστήμονα” με την άσπρη ρόμπα, και του “θύματος” στο άλλο δωμάτιο. Από αυτό το σημείο και μετά εμφανίζονται όλα τα χαρακτηριστικά της υποταγής σε μια ιεραρχία και γίνονται πολύ πιο υπάκουοι.

Το “κακό” γίνεται ένα βήμα τη φορά, 15volt σε κάθε λάθος και όχι με άλματα, όχι 450 με τη μία, και έτσι γίνεται πιο εύκολο για κάποιον να προχωρήσει μέχρι τα 450.

Η διαδικασία αυτή χωρίζεται σε δύο φάσεις:

Αρχικά υπάρχουν κάποιοι παράγοντες που “τυφλώνουν” το θύμα και δεν βλέπει τι συμβαίνει. Η ευγένιά του το αναγκάζει να μην αρνηθεί. Παίζει επίσης ρόλο το γεγονός πως έχει δώσει μια υπόσχεση που θέλει να τηρήσει (τη συμμετοχή στο πείραμα) καθώς και τη δύσκολη θέση που θα τον φέρει μια αποχώρηση.

Από την άλλη το πείραμα γίνεται από ένα αξιοσέβαστο ίδρυμα (πανεπιστήμιο), από επιστήμονες (λευκές ρόμπες), σε ειδικούς χώρους, με ειδικά εργαλεία. Ένας “ενδιάμεσος” που απλώς μεταφέρει τις επιθυμίες κάποιου άλλου, δύσκολα θα φέρει αντίρρηση.

Τι μπορούμε να συμπεράνουμε; Είναι το κακό μέσα μας και βγαίνει με τη πρώτη ευκαιρία ή είμαστε τόσο εύπλαστοι και επιρρεπείς ώστε να κάνουμε ότι μας λένε;

Αυτό που βλέπουμε είναι πως σχεδόν όλοι οι άνθρωποι μπορούμε να κάνουμε κακό χωρίς απαραίτητα να είμαστε κακοί. Τα άτομα που πήραν μέρος στο πείραμα του Μίλγκραμ ήταν από όλες τις κοινωνικές τάξεις, όλα τα οικονομικά επίπεδα, όλα τα φύλα και φυλές. Σε όλους τα ποσοστά ήταν τα ίδια.

Είναι προφανές πως, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, με την κατάλληλη πίεση, είναι πιθανό, ακόμα και ένα πολύ συνηθισμένο άτομο, που δεν έχει κακές προθέσεις, που δεν έχει κάνει κακό στη ζωή του και σίγουρα δεν είναι ψυχοπαθής, να βλάψει κάποιο άλλο.

Το “κακό” δεν είναι μέσα μας όπως μας παρουσιάζεται συχνά, αλλά, υπό προϋποθέσεις, μπορεί να εμφανιστεί σε όλους μας.

Αυτό δεν σημαίνει πως ο Άιχμαν είχε δίκιο όταν έλεγε πως ακολουθούσε εντολές και πως δεν ήταν υπεύθυνος για τα εκατομμύρια των θανάτων. Υπάρχουν πολλά έγραφα που δείχνουν πως ήξερε τι έκανε και τι ακριβώς γίνονταν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεων.

Από την άλλη όμως, ίσως σε κάποιες περιπτώσεις να ισχύει αυτό που ακούμε στην τηλεόραση κάθε φορά που γίνεται κάτι κακό: “Μα δεν του φαινόταν, ήταν τόσο καλό παιδί!”

Greek Skeptic

Περισσότερο διάβασμα

The Moral Arc: How Science and Reason Lead Humanity toward Truth, Justice, and Freedom, by Michael Shermer