H ουσιώδης ένταση μεταξύ σκεπτικισμού και ευπιστίας

Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε το ενδεχόμενο η επιστήμη και η επιστημονική έρευνα να σφάλλουν. Ωστόσο, σ’ αυτή την ατέλεια της επιστήμης κρύβεται το ισχυρότερο όπλο της — η ικανότητα αυτοδιόρθωσης.

Είτε πρόκειται για σφάλμα ειλικρινές ή εσκεμμένο είτε συντελείται κάποια απάτη συνειδητά ή κατά λάθος, συν τω χρόνω αυτή θα αποκαλυφθεί και θα αποβληθεί από το σύστημα, λόγω της απουσίας έξωθεν επαλήθευσης. Το φιάσκο της ψυχρής σύντηξης αποτελεί κλασικό παράδειγμα της ικανότητας του συστήματος να εντοπίζει και να αποκαλύπτει γρήγορα το σφάλμα.

Λόγω της σημασίας της αυτοεπανορθωτικής αυτής διαδικασίας, υπάρχει μεταξύ των επιστημόνων κάτι που ο νομπελίστας φυσικός του Caltech Ρίτσαρντ Φάυνμαν (R. Feynman) αποκαλούσε «αρχή της επιστημονικής σκέψης που αντιστοιχεί σε ένα είδος απόλυτης εντιμότητας — μια κάποια υπερβολή αυτοκριτικής». Ο Φάυνμαν έλεγε ότι «αν εκτελείς κάποιο πείραμα, οφείλεις να αναφέρεις καθετί που νομίζεις ότι θα μπορούσε να το καταστήσει αναξιόπιστο, όχι μόνον εκείνα που θεωρείς ότι λειτουργούν σωστά, δηλ. όλες τις άλλες αιτίες που θα μπορούσαν ενδεχομένως να εξηγήσουν τα αποτελέσματά σου».

Παρά τους εγγενείς αυτούς μηχανισμούς, η επιστήμη εξακολουθεί να αντιμετωπίζει προβλήματα και να υποπίπτει σε λάθη, για λόγους που ποικίλλουν, από τον ανεπαρκή μαθηματικό συμβολισμό έως την αυταπάτη. Όπως σημείωνε ο φιλόσοφος της επιστήμης Τόμας, «ουσιώδης ένταση» στην επιστήμη είναι εκείνη που υφίσταται μεταξύ της πλήρους αφοσιώσεως στην «καθεστηκυία τάξη» και της τυφλής αναζήτησης νέων ιδεών. Οι «αλλαγές παραδειγμάτων» και οι επιστημονικές επαναστάσεις εξαρτώνται από την κατάλληλη εξισορρόπηση των αντίθετων αυτών τάσεων. Όταν ικανός αριθμός μελών της επιστημονικής κοινότητας (ειδικά μεταξύ εκείνων που βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας) αποφασίσουν να εγκαταλείψουν την επιστημονική «ορθοδοξία» χάριν της (μέχρι πρότινος) ριζοσπαστικής νέας θεωρίας, τότε και μόνο τότε μπορεί να επέλθει αλλαγή παραδείγματος .

Η περίπτωση του Κάρολου Δαρβίνου αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα επιστήμονα που πραγματεύθηκε την ουσιώδη ένταση μεταξύ σκεπτικισμού και ευπιστίας. Ο ιστορικός της επιστήμης Φρανκ Σάλογουεϋ (Frank Sulloway) εντοπίζει τρία χαρακτηριστικά στη σκέψη του Δαρβίνου που βοηθούσαν τον μεγάλο φυσιοδίφη να βρίσκει ισορροπία:

α) Σεβόταν τη γνώμη των άλλων, αλλά δεν δίσταζε να αμφισβητεί τις «αυθεντίες» (γνώριζε από πρώτο χέρι τη θεωρία της «μεμονωμένης δημιουργίας» και όμως την ανέτρεψε με τη δική του θεωρία, της φυσικής επιλογής).

β) Έδινε ιδιαίτερη σημασία στα στοιχεία που έρχονταν σε αντίθεση με τις θεωρίες του (ο Δαρβίνος συμπεριέλαβε στην Καταγωγή των ειδών ένα κεφάλαιο με τίτλο «Δυσχέρειες της θεωρίας» — ως εκ τούτου οι αντίπαλοί του σπάνια κατόρθωσαν να εγείρουν κάποια αντίρρηση που ο ίδιος να μην είχε ήδη σε κάποιον βαθμό μελετήσει).

γ) Χρησιμοποίησε γενναιόδωρα τη συνεισφορά άλλων (το σύνολο της αλληλογραφίας του αριθμεί πάνω από 14.000 επιστολές, οι περισσότερες από τις οποίες περιλαμβάνουν εκτενείς ανταλλαγές απόψεων και ερωταπαντήσεις γύρω από επιστημονικά ζητήματα).

Ο Δαρβίνος έθετε συνέχεια ερωτήματα, μάθαινε συνεχώς, με αρκετή αυτοπεποίθηση ώστε να διατυπώνει πρωτότυπες ιδέες, αλλά και με αρκετή μετριοφροσύνη ώστε να αναγνωρίζει ότι μπορεί και να κάνει λάθος. «Συνήθως, η επιστημονική κοινότητα στο σύνολό της είναι εκείνη στην οποία εμφανίζεται η ουσιώδης αυτή ένταση μεταξύ παράδοσης και αλλαγής», παρατηρεί ο Σάλογουεϋ, «αφού οι περισσότεροι άνθρωποι τείνουν συνήθως προς τον έναν ή τον άλλο τρόπο σκέψης. Εκείνο που είναι σχετικά σπάνιο στην ιστορία της επιστήμης είναι η τόσο επιτυχής συνύπαρξη αυτών των δύο αντίθετων χαρακτηριστικών σε ένα μόνον άτομο» .

Όσον αφορά τα «παράξενα πράγματα», η ουσιώδης ένταση τοποθετείται μεταξύ του να είναι κανείς τόσο σκεπτικιστής, ώστε να προσπερνά τις επαναστατικές ιδέες, και του να είναι τόσο ανοιχτόμυαλος, ώστε να μπορεί να τον εξαπατήσει ο κάθε τσαρλατάνος. Η ισορροπία επιτυγχάνεται αναζητώντας απάντηση σε ορισμένα βασικά ερωτήματα:

• Ποια είναι η ποιότητα των στοιχείων στα οποία στηρίζεται κάποιος ισχυρισμός;
• Ποιο είναι το γνωστικό υπόβαθρο και τα «διαπιστευτήρια» εκείνων που διατυπώνουν τον εν λόγω ισχυρισμό;
• Έχει τα αποτελέσματα που δηλώνει ότι έχει;

Όπως ανακάλυψα κατά τη διάρκεια της προσωπικής μου περιπλάνησης στον κόσμο της εναλλακτικής ιατρικής, της εφαρμογής εναλλακτικών θεραπειών και της χρήσης εναλλακτικών παρασκευασμάτων, πολύ συχνά τα διαθέσιμα στοιχεία είναι εξαιρετικά ελλιπή, το επιστημονικό υπόβαθρο και τα «διαπιστευτήρια» εκείνων που τα προτείνουν αμφισβητήσιμα, ενώ οι θεραπείες ή τα παρασκευάσματα δεν έχουν κατά κανόνα τα αποτελέσματα που υποτίθεται πως θα έπρεπε να έχουν.

Η τελευταία αυτή παρατήρηση ενδέχεται να είναι και η πιο κρίσιμη. Δέχομαι συχνά τηλεφωνήματα σχετικά με την αστρολογία. Οι συνομιλητές μου ζητούν συνήθως να μάθουν στοιχεία για τη θεωρία πάνω στην οποία βασίζεται η αστρολογία. Διερωτώνται αν η συζυγία ορισμένων πλανητών μπορεί να επηρεάσει σημαντικά την ανθρώπινη μοίρα. H απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι βεβαίως αρνητική, αλλά το σημαντικότερο είναι πως δεν χρειάζεται να γνωρίζει κανείς τη θεωρία της βαρύτητας και τους νόμους που διέπουν την κίνηση των πλανητών για να κάνει μια αποτίμηση της αστρολογίας. Το μόνο απαραίτητο είναι να αναρωτηθεί αν λειτουργεί. Με άλλα λόγια, μπορούν οι αστρολόγοι να προβλέψουν ακριβώς και με συγκεκριμένο τρόπο την ανθρώπινη μοίρα; Όχι, δεν μπορούν. Κανένας αστρολόγος δεν προέβλεψε την πτώση του αεροπλάνου της TWA, πτήση 800• κανένας δεν προείδε τον καταστρεπτικό σεισμό στο Νόρθριτζ της Καλιφόρνιας. Συνεπώς, η θεωρία στην οποία βασίζεται η αστρολογία δεν έχει καμία σημασία, αφού η αστρολογία, απλούστατα, δεν μπορεί να κάνει αυτό που οι αστρολόγοι ισχυρίζονται ότι κάνει. Εξαφανίζεται αγκαλιά με τον εκατοστό πίθηκο.

*****

Από το βιβλίο του Michael Shermer “Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα “

Γιώργος Γ. – Antichainletter