Τι έπαθαν οι περισσότεροι άνθρωποι που κατηγορήθηκαν για μαγεία στην Αγγλία;

Σαν σήμερα, στις 5 Δεκεμβρίου 1484, ο Πάπας Ιννοκέντιος Η΄ εκδίδει παπική Βούλα που ιδρύει την Ιερά Εξέταση, καταδικάζοντας ανθρώπους στην πυρά με την κατηγορία της μαγείας. Όμως οι περισσότεροι άνθρωποι που κατηγορήθηκαν για μαγεία στην Αγγλία στην πραγματικότητα αθωώθηκαν αλλά ακόμη και στην περίπτωση που είχαν κριθεί ένοχοι θα είχαν εκτελεστεί με απαγχονισμό, δεν θα είχαν καεί στην πυρά.

Άλμπρεχτ Ντύρερ, «Τέσσερις μάγισσες» 1497

Στο εμπεριστατωμένο βιβλίο του Witchfinders (2005) με θέμα το ξέφρενο κυνήγι μαγισσών του 17ου αιώνα, ο Μάλκολμ Γκάσκιλ υποστηρίζει πως η ευρέως διαδεδομένη αντίληψη (η οποία ενισχύθηκε από τον Κώδικα ντα Βίντσι του Νταν Μπράουν) ότι στην Ευρώπη την περίοδο 1450-1750 κάηκαν στην πυρά ως μάγισσες πέντε εκατομμύρια γυναίκες είναι στην πραγματικότητα καθαρή υπερεκτίμηση. Πιστεύει, όπως και οι περισσότεροι ιστορικοί εκείνης της περιόδου, ότι το νούμερο 40.000 είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα και ότι το ένα τέταρτο όσων εκτελέστηκαν ήταν άντρες.

Η μάγισσα, No. 3″, c.1892, Ιωσήφ Μπέικερ.

Στην Αγγλία έχουν καταγραφεί μόνο 200 εκτελέσεις που συνδέονται άμεσα με τη μαγεία και στην πλειονότητά τους ήταν απαγχονισμοί. Οι Σκοτσέζοι, οι Γάλλοι, οι Γερμανοί και οι Ιταλοί έκαιγαν όντως τους μάγους και τις μάγισσες, αλλά ακόμη και σ’ αυτή την περίπτωση η συνήθης πρακτική ήταν πρώτα να τους κρεμάνε και μετά να τους καίνε, όχι να τους καίνε ζωντανούς.

Την περίοδο 1440-1650 μόνο μία «μάγισσα» κάηκε ανά αιώνα στη Βρετανία.

Η Μάρτζερι Τζόρντεμεϊν, η «Μάγισσα του Ματιού», κάηκε στο Σμίθφιλντ στις 27 Οκτωβρίου 1441· η Ιζαμπέλα Μπίλινγκτον κάηκε στο Γιορκ το 1650 (αν και πρώτα την κρέμασαν)^– και η Ιζαμπέλ Κόκι κάηκε το 1596.

Η κατηγορία της μαγείας δεν οδηγούσε απαραίτητα σε θανατική καταδίκη. Η Εκκλησία, η οποία συχνά θεωρείται η κύρια υπεύθυνη για το κυνήγι μαγισσών, δεν είχε καμία ανάμειξη στις διώξεις. Οι κατήγοροι έπρεπε να αποδείξουν ότι η μάγισσα τους είχε κάνει κακό και οι Άγγλοι ένορκοι ήταν πολύ διατακτικοί στο να καταδικά­σουν κάποιον. Το 75% του συνόλου των δικαστικών υποθέσεων κατέληγε σε αθώωση.

Σε αντίθεση με την κυρίαρχη αντίληψη ότι τα πλήθη επιδοκίμαζαν ζητωκραυγάζοντας το κυνήγι μαγισσών, φαίνεται πως το όλο θέμα είχε προκαλέσει τις αντιδράσεις τόσο των δικαστών όσο και των απλών ανθρώπων, καθώς και οι δύο πλευρές θεωρούσαν ότι ήταν μια πρακτική βασισμένη σε δεισιδαιμονίες, επιζήμια για τη δημόσια τάξη και αδικαιολόγητα ακριβή.

Η νεκρική πυρά της Ιζαμπέλ Κόκι, για παράδειγμα, με τα σημερινά δεδομένα κόστισε παραπάνω από 1.000 αγγλικές λίρες.

Οι  “διαβαστεροί” μπορούν να πάνε και παρακάτω…

Έκαιγαν πράγματι μάγισσες τον Μεσαίωνα;

World Without End

Η αδιαφορία του Μεσαίωνα: Δεν θα ήταν δυνατό να υποστηριχθεί ότι οι πρακτικές μαγείας και μαγγανείας ήταν άγνωστες στις μεσαιωνικές κοινωνίες. Απαντούν σε όλες τις εποχές και σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, ενώ κάποιες από αυτές ενσωματώνονται, επίσημα ή ανεπίσημα, σε θρησκείες. Όποιος όμως προσπαθήσει να μελετήσει τον Μεσαίωνα αναζητώντας ψυχώσεις και κυνήγια μαγισσών θα έχει την εντύπωση ότι διασχίζει μια έρημο και θα απογοητευθεί.

Μερικές παράγραφοι σε ένα σύγγραμμα εκκλησιαστικού δικαίου των αρχών του 9ου αιώνα, όπου ο τότε επίσκοπος Ραιτίας προτείνει την επιβολή ατιμωτικών ποινών (χωρίς να μνημονεύει ρητώς τη θανατική ποινή) σε όσους ασχολούνται με τη μαγεία και μαγγανεία. Στοργικές συμβουλές για την καθοδήγηση των παραπλανημένων αυτών ψυχών από τον ηγούμενο Ρηγίνο της Πρυμ περίπου έναν αιώνα αργότερα. Κανένα ίχνος διωγμών, δικών και καταδικών! Είναι προφανές ότι η μαγεία ως κοινωνικό φαινόμενο δεν απασχόλησε ιδιαίτερα την κοινωνία του Μεσαίωνα.

Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται ακόμη και σε εποχές κατά τις οποίες η Καθολική Εκκλησία εξαπολύει απηνείς διωγμούς κατά των αιρέσεων, έχοντας ήδη προβεί στη σύσταση της Ιεράς Εξέτασης. Στο κλασικό του σύγγραμμα «Practica officii Inquisitionis heretice pravitatis» (Τουλούζη, περ. 1323-1324), γνωστό και ως «Εγχειρίδιο του Ιεροεξεταστή», ο Βερνάρδος Γκι δεν αφιερώνει ούτε δύο σελίδες στη μαγεία, ενώ οι αναφορές στο δυϊστικό δόγμα των Καθαρών καταλαμβάνουν το μισό περίπου βιβλίο και η εξέταση της αίρεσης των Πτωχών της Λυών απαιτεί μερικές δεκάδες σελίδες.

Χανς Μπάλντουνγκ Γκριν, Οι Μάγισσες, 1508

Η μεταστροφή: Είναι αλήθεια ότι το γεγονός που σηματοδοτεί ποιοτική αλλαγή της στάσης της δυτικής Εκκλησίας έναντι της μαγείας είναι σχεδόν σύγχρονο με τη συγγραφή του έργου του δομινικανού ιεροεξεταστή: τον Αύγουστο του 1326, ο πάπας Ιωάννης ΚΒ΄(Ιάκωβος Ντιέζ της Καόρ) εκδίδει τη βούλλα «super illius specula», με την οποία οι πρακτικές μαγείας και μαγγανείας εξομοιώνονται με αίρεση. Πρέπει, όμως, να επισημανθεί ότι ο Ιωάννης ΚΒ΄ (στον οποίο παραδόξως κάποιοι αποδίδουν τη συγγραφή αλχημιστικών βιβλίων) είχε προσωπικούς λόγους να απεχθάνεται τη μαγεία: παραλίγο να δολοφονηθεί από τον επίσκοπο της γενέτειράς του, τον Ούγο Ζερώ, τον οποίο είχε παραπέμψει σε δίκη για οικονομικές ατασθαλίες. Μέσα στην τρέλα και τον πανικό του, ο Ζερώ δεν είχε αρκεσθεί στην προσπάθειά του να δηλητηριάσει τον ποντίφηκα, αλλά είχε καταφύγει και σε πρακτικές μαγείας, καίγοντας κέρινα ομοιώματα του αντιπάλου του!

Στην πραγματικότητα, το πιο σημαντικό είναι η αλλαγή στάσης της κοινωνίας, η οποία ανάγεται στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα. Παρέλκει, ίσως, η υπόμνηση, των γεγονότων που σημάδεψαν την εποχή: μακροχρόνια οικονομική κρίση, ραγδαία επιδείνωση των κλιματολογικών συνθηκών και, κυρίως, η τρομακτική επιδημία βουβωνικής πανώλης που ξεκληρίζει το ένα τρίτο τουλάχιστον του πληθυσμού της Ευρώπης. Είναι δύσκολο για τον σύγχρονο άνθρωπο να αντιληφθεί τον τρόπο με τον οποίο σημάδεψε τη συλλογική συνείδηση των κοινωνιών της εποχής μια συμφορά τέτοιου μεγέθους. Σε όλα αυτά ας προστεθεί και η αυξανόμενη τάση της κεντρικής εξουσίας (κρατικής και εκκλησιαστικής) για στενότερο έλεγχο των κοινωνιών, κάτι που συνεπάγεται την όλο και μεγαλύτερη χρήση μεθόδων καταστολής. Πρόκειται, όμως, για στοιχεία που δεν χαρακτηρίζουν τόσο τη φεουδαλική οργάνωση του Μεσαίωνα όσο τα κράτη κατά τους Νεότερους Χρόνους.

Το κυνήγι μαγισσών, χαρακτηριστικό γνώρισμα των Νεότερων Χρόνων:

Οι πρώτες δίκες για μαγεία (χωρίς καταδίκες σε θάνατο) καταγράφονται στην περιοχή της Τουλούζης κατά το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα. Ακόμη, όμως, και κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα αποτελούν περιστασιακό φαινόμενο.

Η πραγματική φρενίτιδα με τη μαγεία και το κυνήγι μαγισσών αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Αναγέννησης και των Νεότερων Χρόνων! Τα πρώτα εγχειρίδια οδηγιών για την καταπολέμηση της μαγείας συγγράφονται μετά το 1480: οι Γερμανοί δομινικανοί μοναχοί Ερρίκος Κράμερ (γνωστότερος ως Ινστιτόρις) και Ιάκωβος Σπρέγγερ δημοσιεύουν το διαβόητο σύγγραμα «Malleus Maleficarum» το 1486-1487, ο Γάλλος νομικός Ιωάννης Μποντέν δημοσιεύει τη «Démonomanie des sorciers» το 1580 και ο συνάδελφός του από τη Λωρραίνη Νικόλαος Ρεμύ εκδίδει τη «Δαιμονολατρεία» του το 1592. Όσο για τον παροξυσμό των δικών μαγισσών, αυτός είναι υπόθεση του 17ου αιώνα: από την αυλή του Λουδοβίκου ΙΔ΄ μέχρι τον Νέο Κόσμο, όλοι ψάχνουν για μάγισσες! Η πασίγνωστη δίκη των Μαγισσών του Σάλεμ στη Μασσαχουσέττη γίνεται το 1698. Στη Γαλλία, ειδικά, η τελευταία δίκη για μαγεία καταγράφεται στο Μπορντώ το 1718. Μάλλον χρειάζεται διαστροφική φαντασία για να καταλογιστούν όλα αυτά στον άμοιρο Μεσαίωνα.

ο εξώφυλλο της έβδομης έκδοσης του Malleus Maleficarum, η οποία τυπώθηκε στην Κολωνία το 1520 (πηγή: Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου του Σίντνεϊ)

Για να είμαστε, άλλωστε, ακριβείς και δίκαιοι, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η στάση του μεσαιωνικού ανθρώπου απέναντι στη μαγεία μοιάζει εκπληκτικά σύγχρονη: η μαγεία αντιμετωπιζόταν περισσότερο ως εκδήλωση ψυχικής ασθένειας. Για τον συμπαθή Ρηγίνο, οι ισχυρισμοί κάποιων γυναικών για συναντήσεις με δαίμονες δεν είναι παρά «αποτελέσματα παραισθήσεων». Όσο για τον Ιωάννη του Σώλσμπρυ, επίσκοπο Σαρτρ (12ος αιώνας), αρκεί απλώς «να μη δίνει κανείς προσοχή σε τόσο αξιοθρήνητες παλαβομάρες».

Πηγές :

1. Απόσπασμα από “Το βιβλίο της ολικής άγνοιας” των Τζον Λόιντ και Τζον Μίτσινσον
2. Απόσπασμα από το άρθρο Μύθοι και στερεότυπα για τον Μεσαίωνα

Διαβάστε επίσης: “Ο μύθος της μάγισσας” του Ουμπέρτο Έκο