Κατέστρεψε στ’αλήθεια τον Ναό της Αρτέμιδος ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος ;

Ανέκαθεν, πολλά ιστορικά θέματα, ιδίως εκείνα τα οποία είναι εμπλουτισμένα με θρησκευτικά στοιχεία, ήταν στο επίκεντρο των συζητήσεων του ανθρώπου. Ένα από αυτά, το οποίο πρωτοσυναντήσαμε πριν 2-3 μήνες, αλλά η ιστορία του πάει πολύ πιο πίσω, ήταν η υποτιθέμενη καταστροφή του Ναού της Αρτέμιδος στην Έφεσο, από τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο στις αρχές περίπου του 5ου αιώνα μετά χριστόν.

Πριν προχωρήσουμε, θα θέλαμε να αναφέρουμε κάποια , σχεδόν παρόμοια, υποτιθέμενα γεγονότα τα οποία όμως αποδίδονται στον Άγιο Νικόλαο. Στις 6 Δεκεμβρίου του 2016 (ανήμερα της γιορτής του Αγίου Νικολάου), ανέβηκε σε μερικές σελίδες του facebook (όπως ” Ο μύθος του Ελληνο-Χριστιανικού πολιτισμου” και στα “Αδογμάτιστα κωλόπαιδα” ) η υποτιθέμενη καταστροφή του ναού της Αρτέμιδος στην Έφεσο από τον Άγιο Νικόλαο. Ο ισχυρισμός αυτός αποτυπώθηκε μέσω της παρακάτω εικόνας 

Η συγκεκριμένη εικόνα παρμένη από το περιοδικό Δαυλός, το οποίο συνηθίζει να ισχυρίζεται ότι οι Αρχαίοι Έλληνες είχαν τεχνολογίες λέιζερ , είχε χρησιμοποιηθεί ως εξώφυλλο σε ένα τεύχος του, αλλά ακόμα και το ίδιο το περιοδικό δεν ισχυρίζεται καν ότι είναι ο Ναός της Εφέσου, αλλά γενικά κι αόριστα “είδωλα στην Πεντέλη”. Τώρα τι μπορεί να σημαίνει αυτό, και αν η συγκεκριμένη ιστορία είναι αληθινή, δεν το γνωρίζουμε και δεν θα μας απασχολήσει επί του παρόντος.

Ωστόσο για να έχετε μια καλύτερη εικόνα επί του θέματος, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι σε διάφορες αγιολογίες και τοιχογραφίες (που δημιουργήθηκαν αιώνες αργότερα από την εποχή που υποτίθεται ότι έζησε ο Άγιος Νικόλαος) μπορούμε να εντοπίσουμε την παραπάνω ιστορία, για παράδειγμα στην εικόνα του 18ου αιώνα του Λάσκαρη Λειχούδη η οποία φυλάσσεται στο μουσείο Μπενάκη , αλλά και στο περιοδικό εικονογραφημένων βιογραφιών της Ορθόδοξης Χριστιανικής Αδελφότητας “Αγία Λυδία”, όπου ο Άγιος Νικόλαος καταστρέφει μέσω της προσευχής τον Ναό της Αρτέμιδος .

Αφού λοιπόν κάναμε αυτόν τον τεράστιο πρόλογο, σχετικά με το πως τα “κατορθώματα” ενός αγίου μπορούν μετά από 500 και 600 χρόνια να υιοθετηθούν κι από έναν άλλον άγιο, πρέπει επιτέλους να αρχίσουμε την ανάλυση του μύθου για τον οποίο γράφουμε σήμερα εδώ.

Τον συγκεκριμένο ισχυρισμό τον συναντάμε τόσο στην Ελλάνια Πύλη (και στα υπόλοιπα παρόμοια site όπως τα katohika, στον aeto-apokalypsis και στον Απολλώνιο)

Όσο και στην ελληνική και αγγλική wikipedia με εξίσου ενδιαφέρουσες συζητήσεις των αρθρογράφων(εδώ η αγγλική κι εδώ η ελληνική). Δυστυχώς αν και στην Αγγλική wikipedia η συγκεκριμένη επισήμανση αφαιρέθηκε πολλές φορές, στη συνέχεια ξαναπροστέθηκε, μόνο και μόνο επειδή υπήρχε βιβλιογραφία πίσω από τον ισχυρισμό (βιβλιογραφία η οποία κι αυτή με την σειρά της σφάλει και σε τεράστιο βαθμό αυτοαναιρείται από μόνη της όπως θα δούμε στη συνέχεια).

Πως λοιπόν δημιουργήθηκε αυτός ο μύθος; Το 1994 ο John Romer στην τηλεοπτική σειρά του “Seven Wonders” ισχυρίστηκε ότι ο ναός της Αρτέμιδος καταστράφηκε από τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο και στη συνέχεια ο ιστορικός Charles Freeman συνέχιζε να υποστηρίζει τη συγκεκριμένη θεωρία. Όμως η ίδια η “ιστορία της καταστροφής” έχει τόσα κενά και κάνει τόσα άλματα λογικής προκειμένου να φτάσει στο επιθυμητό συμπέρασμα, που δύσκολα γίνεται δεκτή από οποιονδήποτε ιστορικό που σέβεται το επάγγελμά του.

Αρχικά η πρώτη “χριστιανική λεηλασία” του ναού παρατηρείται μέσα σε ένα απόκρυφο κείμενο του 2ου – 3ου αιώνα μ.χ που ονομάζεται “Οι πράξεις του Ιωάννη“. Βέβαια δεν είναι ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος αλλά ο Απόστολος Ιωάννης. Σε αυτό το απόκρυφο βιβλίο λοιπόν, ο απόστολος Ιωάννης δρα με μίσος και απέχθεια κατά των παγανιστών και όταν φτάνει στην Έφεσο, προσευχόμενος δυνατά καταφέρνει να διαλύσει με τη δύναμη του Θεού, ολόκληρο τον Ναό της Αρτέμιδος και έτσι να σκοτωθεί από τα συντρίμμια και ο ιερέας του ναού. Σας θυμίζει λίγο τις παραπάνω ιστορίες ; Αν βέβαια θέλετε κάτι ακόμα πιο δραματικό πάλι της ίδιας περιόδου, μπορείτε να ανατρέξετε στο επίσης απόκρυφο βιβλίο History of John, the Son of Zebedee, the Apostle and Evangelist (Wright, p. 46).

Ωστόσο  πληροφορούμαστε από τον Ιορδάνη στο βιβλίο του “Getica” (XX, 107), οπού μιλάει για την ιστορία των Γότθων, ότι τον 3ο αιώνα η Έφεσος λεηλατήθηκε από τους Γότθους (Γότθους – Ερούλους – πρέπει να επισημανθεί -) οι οποίοι κατέστρεψαν τον ναό της Αρτέμιδος. Οι Γότθοι (Ερούλοι) βέβαια του 3ου αιώνα μ.χ ήταν ακόμα παγανιστές και μέχρι τη μάχη της Ναϊσσού  το 268 ή το 269, οπού ηττήθηκαν από τον Κλαύδιο Γοτθικό, λεηλατούσαν ολόκληρη την Βαλκανική χερσόνησο (κι έφτασαν μέχρι την Αθήνα) αλλά και τα παράλια της Μικράς Ασίας. Είναι λογικό σε μια εποχή κρίσης, φανατικοί χριστιανοί έχοντας δει τα ερείπια ενός τέτοιου ναού (ήδη οι Ρωμαίοι τον θεωρούσαν ως ένα από τα 7 θαύματα του κόσμου), να θέλουν να αποδώσουν την καταστροφή του σε κάποια σπουδαία χριστιανική μορφή. Κι αν κάνουμε κι εμείς , ένα τεράστιο λογικό άλμα και υποθέσουμε ότι, όντως αυτά τα απόκρυφα βιβλία για τον Απόστολο Ιωάννη γράφτηκαν τον 1ο-2ο αιώνα (που δεν γράφτηκαν), έχουμε πάλι μια χριστιανική πηγή του 1ου-2ου αιώνα από τις Πράξεις των Αποστόλων (19,30-41) όπου πληροφορούμαστε ότι ο Παύλος και οι μαθητές του, παραλίγο να δικαστούν στην Έφεσο

«καταστείλας δέ ὁ γραμματεύς τόν ὄχλον φησίν· Ἄνδρες Ἐφέσιοι, τίς γάρ ἐστιν ἀνθρώπων ὃς οὐ γινώσκει τήν Ἐφεσίων πόλιν νεωκόρον οὖσαν τῆς μεγάλης Ἀρτέμιδος καί τοῦ διοπετοῦς;  ἀναντιρρήτων οὖν ὄντων τούτων δέον ἐστίν ὑμᾶς κατεσταλμένους ὑπάρχειν καί μηδέν προπετές πράσσειν. ἠγάγετε γάρ τούς ἄνδρας τούτους οὔτε ἱεροσύλους οὔτε βλασφημοῦντας τήν θεόν ἡμῶν. εἰ μέν οὖν Δημήτριος καί οἱ σύν αὐτῷ τεχνῖται ἔχουσιν πρός τινα λόγον, ἀγοραῖοι ἄγονται καί ἀνθύπατοί εἰσιν, ἐγκαλείτωσαν ἀλλήλοις. εἰ δέ τι περαιτέρω ἐπιζητεῖτε, ἐν τῇ ἐννόμῳ ἐκκλησίᾳ ἐπιλυθήσεται. καί γάρ κινδυνεύομεν ἐγκαλεῖσθαι στάσεως περί τῆς σήμερον μηδενός αἰτίου ὑπάρχοντος περί οὗ οὐ δυνησόμεθα ἀποδοῦναι λόγον περί τῆς συστροφῆς ταύτης. καί ταῦτα εἰπών ἀπέλυσεν τήν ἐκκλησίαν.»

Στο συγκεκριμένο περιστατικό λοιπόν (αν συνέβη ποτέ) ο γραμματέας της πόλης της Εφέσου παροτρύνει τον όχλο να ηρεμήσει και να μην δράσει απερίσκεπτα προς τους Ιουδαίους χριστιανούς, που οι ίδιοι φώναξαν στην πόλη τους και επισημαίνει ότι ουδέποτε εκείνοι έκλεψαν τον Ναό ή ασέβησαν προς την Θεά, για να τους φερθούν έτσι. Και με αυτήν την επισήμανση λίγο μετά διαλύεται η “συγκέντρωση”.

Έτσι συμπεραίνουμε από αυτά τα κείμενα 2 πράγματα α) ότι το απόκρυφο κείμενο για τις πράξεις του Ιωάννη αντιφάσκει ως προς την χρονική περίοδο που το ίδιο ο συγγραφέας του κειμένου το τοποθετεί, δηλαδή τον 1ο αιώνα μ.χ, καθώς άλλοι χριστιανοί της περιόδου, διατυμπανίζουν τον σεβασμό τους προς τον αρχαίο ναό και β) τον 3ο αιώνα που γράφτηκε αυτό το κείμενο ο ναός είχε ήδη καταστραφεί από γερμανικά φύλα.

Αφού λοιπόν αναλύσαμε τις απαρχές του συγκεκριμένου μύθου αυτό που μας μένει είναι να δούμε πως φτάσαμε να λέμε ότι κατέστρεψε τον Ναό ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος.

Η εκκλησιαστική ιστορία του Θεοδώρητου (αρχές 5ου αιώνα μ.χ), για κάποιον λόγο προβάλλεται από την ελληνική πλευρά ως το πιο αξιόλογο και βάσιμο επιχείρημα για την συγκεκριμένη υπόθεση. Μιας και είναι η παλαιότερη απ’όλες τις πηγές μας, πρέπει και να σχολιαστεί πρώτη.

Η υπόθεση βασίζεται σε αυτή την φράση

«Μαθών δέ τήν Φοινίκην ἔτι περί τάς τῶν δαιμόνων τελετάς 330 μεμηνέναι, ἀσκητάς μέν ζήλῳ θείῳ πυρπολουμένους συνέλεξε, νόμοις δέ αὐτούς ὁπλίσας βασιλικοῖς κατά τῶν εἰδωλικῶν ἐξέπεμψε τεμενῶν.»

Και στη συνέχεια αναφέρεται σε μια σχετική χορηγία που ανέλαβε από γυναίκες για αυτές τις πράξεις. Τί μας λέει όμως εδώ ο Θεοδώρητος ; Στην ουσία λέει πως αφού έμαθε ότι στην Φοινίκη έγιναν δαιμονικές τελετές (παγανιστικές δηλαδή), ο Ιωάννης (που αναφέρεται πιο πάνω) μάζεψε όχλο και τους έστειλε να καταστρέψουν τους ειδωλολατρικούς ναούς. Βλέπετε πουθενά να αναφέρεται η Έφεσος και ο ναός της Αρτέμιδος; Μπορείτε να την διαβάσετε εδώ την Εκκλησιαστική Ιστορία και να το συμπεράνετε και μόνοι σας, ότι το βασικότερο επιχείρημα (από την ελληνική πλευρά) για την καταστροφή του ναού, δεν υφίσταται. Παρ’όλα αυτά δεν πρέπει να παίρνουμε καν τα λόγια του Θεωδορήτου ως δεδομένα. Όπως πολύ σωστά επισημαίνει η Averil Cameron στο βιβλίο της “Η Ύστερη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία” είναι πολύ δύσκολο να βγάλεις αντικειμενικά συμπεράσματα από ιστορικούς εκείνης της εποχής, χριστιανούς αλλά και εθνικούς (όπως ο Ζώσιμος), οι οποίοι παρά την προφανέστατη συνεισφορά τους στην ιστοριογραφία της Ύστερης αρχαιότητας, δεν παύουν με κάθε αφορμή να υπερ-θριαμβολογούν για τα κατορθώματα των ομοθρήσκων τους (κατορθώματα που πολλές φορές αποδεικνύεται ότι είναι και στην ίδια τη φαντασία των συγγραφέων).

Παρόλα αυτά πρέπει να επισημάνουμε την πραγματική πηγή της όλης ιστορίας, που είναι μία φράση του Πατριάρχη Πρόκλου της Κωνσταντινουπόλεως στο έργο του Orationes ac Homiliae (LXV, col. 832) , στο δεύτερο τέταρτο του 5ου αιώνα, και λέει το εξής : (Johannes) In Epheso, artem Midae nudavit μτφ : Ο Ιωάννης στην Έφεσο κατέστρεψε την τέχνη του Μίδα (και παροτρύνει – ο Πρόκλος – στη συνέχεια να καταστραφούν και άλλοι ναοί εθνικών). Η τέχνη του Μίδα παραπέμπει εμμέσως και μετά βίας στον Ναό της Αρτέμιδος, καθώς θεωρείται ότι ήταν δωρεά από τον ομώνυμο Φρύγα Βασιλιά (ήταν όμως η μόνη;) και από αυτήν την έμμεση παραπομπή διαπιστώνεται η καταστροφή του ναού. Ωστόσο, πέρα από την ημιαναφορά του Πρόκλου, έχουμε κι άλλα κωλύματα. Απ’όσο έχουμε συμπεράνει οι υποτιθέμενες ενέργειες του Ιωάννη τοποθετούνται κατά την περίοδο της εξορίας του από τον Αρκάδιο (περίπου στο 401 μ.χ ).  Ωστόσο το 399 ο Αρκάδιος ανακαλεί τις προηγούμενες αντιεθνικές διατάξεις με αυτοκρατορικό διάταγμα στο οποίο υποστηρίζει ότι «τυχόν τέτοια δικαιολογητικά έγγραφα πρέπει ν’ αποσπασθούν από τα χέρια των καταστροφέων και να μας επιστραφούν» («Ιουστινιάνειος Κώδιξ» 1. 11. 3) και «Όπως ακριβώς απαγορεύσαμε τις θυσίες, έτσι επιθυμούμε να διατηρηθούν τα διακοσμητικά στοιχεία των δημοσίων κτιρίων», «Θεοδοσιανός Κώδιξ, 16, 10, 15».

Πάλι αντιφάσκουν οι πηγές που παρατίθενται υπέρ των καταστροφών που προκάλεσε ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Συμπεραίνουμε δηλαδή από μία έμμεση αναφορά ότι κατέστρεψε τον Ναό της Αρτέμιδος και αμφισβητούμε τα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι ακριβώς εκείνη τη χρονική στιγμή όχι μόνο ο Ναός ήταν ένα ερείπιο (που ίσως πέρα από μικρές προσπάθειες να μην είχε ανοικοδομηθεί ποτέ ξανά), αλλά κι ότι είχαν βγει αυτοκρατορικά διατάγματα που επιζητούσαν την λήξη οποιασδήποτε σχετικής λεηλασίας στα αρχαία μνημεία. Εκτός αυτού ο Προυδέντιος γύρω στο 400 και ο χριστιανός ποιητής Παυλίνος Νόλης, επισημαίνουν ότι εδώ και πολύ καιρό η Άρτεμις, δεν βρισκόταν στον Ναό και την είχε εκδιώξει εδώ και καιρό ο Ιωάννης (Poem XIX.95)  , ο Απόστολος προφανώς, καθώς για αυτόν μιλάει παραπάνω , μη γνωρίζοντας ακόμα την παρερμηνεία του Πρόκλου που θα γραφτεί σε 20κάτι χρόνια από το έργο του.

Τέλος πρέπει να σχολιάσουμε και το κείμενο του Κυρίλλου Αλεξανδρείας , τις Ομιλίες (XI) , οι οποίες, έχει αποδειχθεί, ότι γράφτηκαν τον 10ο αιώνα μ.χ,  το οποίο σχολιάζει και ο συγγραφέας του βιβλίου που δίνεται ως πηγή στην αγγλική wikipedia (η αυτοαναίρεση που λέγαμε). Συγκεκριμένα εγκωμιάζοντας την Παναγία κατηγορεί τον Χρυσόστομο ότι ” Νίκησε του δαίμονες και κατέστρεψε των Ναό της Αρτέμιδος” . Εάν το “κατηγορεί” στο συγκεκριμένο σημείο έχει την επικριτική σημασία που συνηθίζει να έχει, μπορούμε να πούμε ότι ούτε στο ελάχιστο δεν θα έμοιαζε με τον πραγματικό Κύριλλο (προφανώς οι φιλόλογοι έχουν τοποθετήσει το κείμενο στον 10ο αιώνα με πολύ πιο πρακτικούς τρόπους, απ’ ότι εμείς αυτήν τη στιγμή). Γιατί όμως το υποστηρίζουμε αυτό; Ο Κύριλλος γενικά δεν ήταν και η πιο μετριοπαθής προσωπικότητα της εποχής του. Πιστεύεται (και κατηγορείται ακόμα κι από χριστιανούς) ότι ήταν υπεύθυνος για τη δολοφονία της Υπατίας το 415 μ.χ και ότι συμμετείχε στην καταστροφή του Σεραπείου της Αλεξάνδρειας .

Συμπερασματικά λοιπόν μπορούμε να πούμε δίχως κανέναν φόβο ότι ο παραπάνω ισχυρισμός, ότι δηλαδή ο Ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο καταστράφηκε από τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί. Η ιστορία για την καταστροφή του, προέρχεται από την συνένωση ανόμοιων ιστοριών (και μερικές φορές ιστοριών που μιλάνε για άλλο πρόσωπο) η οποία οδηγεί σε εντελώς παράλογα συμπεράσματα. Το τελικό αποτέλεσμα αποτελείται από την καταστροφή του ναού, από τον όχλο που τον χρηματοδότησαν οι χήρες της Μικράς Ασίας κι από το υπέρτατο επιχείρημα, ότι το έχει πει ο Θεοδώρητος (που τελικά δεν το έχει πει). Ο ναός της Εφέσου στη συνέχεια λεηλατήθηκε όχι από κάποιον καθοδηγούμενο χριστιανικό όχλο, αλλά από τους ίδιους τους κατοίκους της περιοχής, όπου πήραν τα μάρμαρα του ναού και τα έκαναν ασβέστη (όπως εξ’άλλου γινόταν μέχρι και τον 19ο αιώνα σε όλη την Ελλάδα). Ο Ιουστινιανός τον 6ο αιώνα πήρε από τον ήδη ερειπωμένο ναό κάποιους κίονες και ίσως κάποια ειδώλια, και τα ενσωμάτωσε στην Αγία Σοφία και ίσως στο Ιερό Παλάτιο. Από τη σημερινή σκοπιά μπορεί να μας φαίνεται ως βάρβαρο και απεχθές, αλλά τότε ,ίσως απλά να επιθυμούσαν χριστιανοί μεν, να κοσμήσουν τα νέα τους κτήρια με έργα δε που ήξεραν ότι κάποτε ήταν σπουδαίας ομορφιάς. Προφανώς οι απόψεις διίστανται και προφανώς δεν θα τις αναλύσουμε εδώ.

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε για την παροχή πληροφοριών αλλά και γενικότερα βοήθειας τον Θανάση Κουφοπάνο, τον συνάδελφο συντάκτη Γιώργο Γιώτη, αλλά και τα αγγλόφωνα site Quodlibeta και το site από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο, τα οποία μας παρείχαν όλες τις απαραίτητες πηγές και πλήρη καθοδήγηση ως προς το θέμα.

Και τέλος ελπίζουμε οι νέες ανασκαφές που θα ξεκινήσουν στην Έφεσο να φέρουν νέα συμπεράσματα.