Με ποιο τρόπο έδιναν εντολή οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες να θανατωθεί ένας μονομάχος;

Πριν μερικά χρόνια είχαμε καταρρίψει τον αφελή αστικό μύθο, ότι το ακρωνύμιο ΟΚ , που συχνά απεικονίζεται με το σύμβολο μιας κλειστής γροθιάς με τον αντίχειρα, έχει  ελληνική καταγωγή και σημαίνει “όλα καλά”.  Ήρθε η ώρα της κατάρριψης ενός ακόμη αστικού μύθου, ότι το σήμα της κλειστής γροθιάς με τον αντίχειρα προς τα κάτω, δινόταν για να θανατωθεί ένας μονομάχος.

Με τη γροθιά κλειστή και τον αντίχειρα προς τα πάνω!

Τόσο οι Ρωμαίοι θεατές που επιθυμούσαν το θάνατο ενός μονομάχου όσο και οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες που τον ενέκριναν, έκαναν πάντα τη χειρονομία με τον αντίχειρα προς τα πάνω. Μάλιστα οι Ρωμαίοι δεν έκαναν ποτέ και για κανένα λόγο τη χειρονομία με τον αντίχειρα προς τα κάτω.

Στην περίπτωση λοιπόν που η ετυμηγορία ήταν θάνατος, ο αντίχειρας σηκωνόταν όρθιος — σαν σπαθί που έχει βγει από τη θήκη του. Στην περίπτωση που αποφασιζόταν να δοθεί χάρη στον ηττημένο μονομάχο, ο αντίχειρας κρυβόταν μέσα στην κλειστή γροθιά – σαν σπαθί μέσα στη θήκη του. Στα λατινικά αυτό λέγεται pollice com- presso favor iudicabatur, «η εύνοια δηλώνεται με τον αντίχειρα κλεισμένο μέσα».

Πριν δεχτεί ο Ρίντλεϋ Σκοτ να σκηνοθετήσει το Μονο­μάχο, οι άνθρωποι του Χόλυγουντ του έδειξαν τον πίνα­κα Pollice Verso του ζωγράφου του 19ου αιώνα Ζαν-Λεόν Ζερόμ. Στον πίνακα απεικονίζεται ένας Ρωμαίος μονομάχος εν αναμονή της απόφασης, ενώ ο αυτοκράτορας έχει στρέψει τον αντίχειρα προς τα κάτω για να ανακοι­νώσει τη θανατική καταδίκη. Ο Σκοτ γοητεύτηκε από τον πίνακα και πήρε αμέσως την απόφαση να σκηνοθετήσει την ταινία.

Ο πίνακας του Jean-Léon Gérôme με τίτλο Pollice Verso

λεπτομέρεια του πίνακα

Ο Σκοτ δυστυχώς δεν γνώριζε ότι η πηγή της έμπνευ­σής του ήταν εντελώς λανθασμένη. Ο συγκεκριμένος πί­νακας είναι ο μοναδικός υπεύθυνος για μία από τις μεγαλύτερες πλάνες των δύο τελευταίων αιώνων, και συ­γκεκριμένα της αντίληψης ότι «ο αντίχειρας προς τα κά­τω» δήλωνε θάνατο.

Οι ιστορικοί συμφωνούν ότι ο Ζερόμ θεώρησε πως το λατινικό pollice verso -«ανεστραμμένος αντίχειρας»- σήμαινε ότι ο αντίχειρας ήταν «στραμμένος προς τα κά­τω» ενώ στην πραγματικότητα σήμαινε «στραμμένος προς τα πάνω».

Αν οι παραπάνω αποδείξεις δεν επαρκούν, το 1977 ανακαλύφθηκε στη νότια Γαλλία ένα ρωμαϊκό μετάλλιο του 2ου ή του 3ου αιώνα μ.Χ. Απεικονίζει δύο μονομά­χους μετά το τέλος της μάχης και το διαιτητή που κρατάει τον αντίχειρά του πιεσμένο πάνω στην κλειστή του γροθιά. Η επιγραφή ήταν η εξής: «Εκείνοι που στέκονται όρθιοι θα πρέπει να αφεθούν ελεύθεροι».

Τέτοιου είδους χειρονομίες συνεχίζουν να είναι επι­κίνδυνα αμφίσημες ακόμη και στις μέρες μας. Στη Μέση Ανατολή, στη Νότια Αμερική και τη Ρωσία, ο «αντίχειρας προς τα πάνω» θεωρείται πολύ χυδαία προσβολή, όπως επίσης και το «σήμα της νίκης». Το γεγονός αυτό έχει προκαλέσει προβλήματα στο Ιράκ, καθώς οι Αμερι­κανοί στρατιώτες δεν είναι σίγουροι για το αν οι ντόπιοι τους καλωσορίζουν ή αν ετοιμάζονται να τους ανατινά­ξουν.

Ο Ντέσμοντ Μόρις, συγγραφέας του βιβλίου Ο γυμνός πίθηκος, υποστηρίζει ότι η θετική συνδήλωση του «αντίχειρα προς τα πάνω» στη Βρετανία έχει τις ρίζες της στο Μεσαίωνα, εποχή κατά την οποία χρησιμοποιήθηκε ως επισφράγισμα επαγγελματικών συμφωνιών. Στον Β’ Πα­γκόσμιο πόλεμο η ίδια χειρονομία απέκτησε καινούριο νόημα, καθώς έγινε το καθιερωμένο σινιάλο των πιλότων προς το πλήρωμα εδάφους πριν από την απογείωση.

Ο Ρίντλεϋ Σκοτ ενημερώθηκε τελικά για την εσφαλμένη χρήση του «αντίχειρα προς τα κάτω», θεώρησε ωστόσο ότι ο Κόμμοδος πρέπει να στρέψει τον «αντίχειρα προς τα πάνω» όταν δίνει χάρη στον Μάξιμο, προκειμένου να «μην μπερδέψει το κοινό».

***

Από «Το βιβλίο της ολικής άγνοιας», των Τζον Λόυντ και Τζον Μίτσινσον