Ρεφλεξολογία. Θεραπεία ή απάτη;

Μια υποτιθέμενη θεραπευτική τεχνική, κατά την οποία εφαρμόζεται με τα χέρια πίεση, στα πέλματα ή στις παλάμες, υποτίθεται ότι αντιμετωπίζει ή ακόμη και προλαμβάνει νόσους. Αλήθεια ή ψέμματα;

Η ρεφλεξολογία, γνωστή και ως “Θεραπεία των Ζωνών” ή «ανακλαστική ζωνοθεραπεία», βασίζεται στην ιδέα ότι για κάθε μέρος του σώματος υπάρχουν αντανακλαστικά σημεία στα πέλματα και στις παλάμες, οπότε η άσκηση πίεσης σε συγκεκριμένες περιοχές αυτών μπορεί να έχει θεραπευτικές ιδιότητες στα αντίστοιχα μέρη του σώματος.

Οι (περισσότεροι) υποστηρικτές της ισχυρίζονται ότι:

Το σώμα χωρίζεται σε 10 ζώνες (5 ζεύγη σε κάθε πλευρά του σώματος), οι οποίες διασταυρώνονται στην περιοχή του λαιμού.
Κάθε όργανο ή μέρος του σώματος αντανακλάται στα πέλματα και στις παλάμες.
Ο θεραπευτής μπορεί να διαγνώσει ανωμαλίες αισθανόμενος τη «ροή ενέργειας» στα χέρια ή τα πόδια.
Το μασάζ ή η άσκηση πίεσης σε κάθε περιοχή μπορεί να διεγείρει την ροή της ενέργειας, του αίματος, των θρεπτικών συστατικών και των νευρικών ερεθισμάτων στην αντίστοιχη ζώνη του σώματος και έτσι να ανακουφίσει παθήσεις στη συγκεκριμένη ζώνη.

Πολλοί “θεραπευτές” ισχυρίζονται ότι η ρεφλεξολογία στα πέλματα μπορεί να καθαρίσει το σώμα από τοξίνες, να τονώσει το κυκλοφορικό, να συμβάλλει στην απώλεια βάρους και να βελτιώσει την υγεία των οργάνων σε όλο το σώμα.

Άλλοι μιλάνε για επιτυχία στην θεραπεία ωταλγίας, αναιμίας, νυχτερινής ενούρησης, βρογχίτιδας, σπασμών σε βρέφη, αιμορροΐδων, λόξιγκα, κώφωσης, απώλειας μαλλιών, εμφυσήματος, προβλημάτων προστάτη, καρδιακών προβλημάτων, υπερθυρεοειδισμού, πετρών στα νεφρά, προβλημάτων στο συκώτι, πρόπτωσης του ορθού, κρυψορχίας, εντερικής παράλυσης, καταρράκτη κ.α.

Κάποιοι, ακόμη, ισχυρίζονται ότι μπορεί να «ισορροπήσει την ενέργεια και να ενισχύσει την ίαση σε άλλα μέρη του σώματος». Ένας θεραπευτής ισχυρίστηκε μάλιστα ότι επιμήκυνε ένα πόδι που ήταν κατά μία ίντσα πιο κοντό από το άλλο!

ΨΕΥΔΟΕΠΙΣΤΗΜΗ

Ιστορικό
Οι χειρωνακτικές μαλάξεις στα πέλματα προκαλούν συνήθως ένα αίσθημα χαλάρωσης, γι’ αυτό μάλλον δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι τις συναντάμε σε διάφορους αρχαίους πολιτισμούς. Όμως η ρεφλεξολογία διαφέρει. Βασίζεται σε υποθέσεις του Γουίλιαμ Φιτζέραλντ (William Fitzgerald) ο οποίος, στις αρχές του εικοστού αιώνα, υποστήριξε ότι το σώμα χωρίζεται σε δέκα κάθετες ζώνες, κάθε μία από τις οποίες εντοπίζεται σε μια περιοχή του πέλματος. Ο Φιτζέραλντ και οι οπαδοί του δημιούργησαν χάρτες του πέλματος στους οποίους φαίνονταν οι περιοχές και τα όργανα στα οποία αντιστοιχούσαν.

Οι ρεφλεξολόγοι παίρνουν ένα σύντομο ιστορικό του ασθενούς και μετά εξετάζουν με τα χέρια τους το πόδι του. Αν αισθανθούν αντίσταση σε κάποια περιοχή είναι πιθανόν να “διαγνώσουν” πρόβλημα στο αντίστοιχο όργανο. Η επακόλουθη “θεραπεία” απαιτεί μαλάξεις υψηλής πίεσης στο συγκεκριμένο σημείο, οι οποίες, κατά τους ρεφλεξολόγους, αποκαθιστούν τη λειτουργία του προβληματικού οργάνου και τελικά βελτιώνουν την υγεία του ασθενούς ή αποτρέπουν την εκδήλωση νόσων.

Μια τυπική συνεδρία διαρκεί περίπου μισή ώρα ενώ η θεραπεία ολοκληρώνεται συνήθως σε δέκα ή περισσότερες συνεδρίες. Ακόμη και αν δεν υπάρχουν προβλήματα υγείας, πολλοί θεραπευτές συνιστούν τακτικές συνεδρίες συντήρησης για την πρόληψη ασθενειών.

Δεδομένα
Πολλοί ρεφλεξολόγοι ισχυρίζονται ότι οι πρακτικές τους μπορούν να ανακουφίσουν το στρες, ισχυρισμός ο οποίος ενδεχομένως να ισχύει όσον αφορά το καθημερινό στρες. Παρ’ όλ’ αυτά, πολλοί ρεφλεξολόγοι περιγράφουν το στρες με λίγο “παράξενους” όρους. Οι Kevin και Barbara Kunz, για παράδειγμα, δηλώνουν:

Οι «αντανακλαστικές» περιοχές στα πέλματα του καθενός αντικατοπτρίζουν τη γενική κατάσταση της έντασής του, που οφείλεται στην καθημερινή προσαρμογή στο στρες. Τα σήματα του στρες στα πέλματα αποτελούν έναν οδικό χάρτη για τον ρεφλεξολόγο. Ανάλογα με το πού βρίσκονται σε ένα πόδι, αποτελούν μια ένδειξη ότι το στρες και οι συνέπειές του έχουν αρχίσει να συσσωρεύονται στα αντίστοιχα σημεία του σώματος.

Φυσικά, δεν υπάρχει κάποια επιστημονική βάση σε αυτούς τους ισχυρισμούς. Στην πραγματικότητα, οι υποτιθέμενες “ανακλαστικές οδοί” μεταξύ μιας συγκεκριμένης περιοχής του πέλματος και ενός συγκεκριμένου οργάνου απλά δεν υφίστανται.

Η ιδέα πως η εκδήλωση αντίστασης σε μια περιοχή του πέλματος αποτελεί αξιόπιστη ένδειξη προβλήματος σε ένα συγκεκριμένο όργανο (π.χ., νεφρούς) είναι εντελώς αβάσιμη. Επομένως, η τεχνική δεν τεκμηριώνεται βιολογικά.

Παρόμοιο σκεπτικό θα βρούμε επίσης στους ιριδιολόγους (που ισχυρίζονται ότι τα σημάδια στα μάτια αναπαριστούν ασθένειες σε όλο τα σώμα) αλλά και τους Ωτο-βελονιστές που «χαρτογραφούν» τα όργανα του σώματος στο αυτί. Η μεθοδολογία είναι ίδια, “πιέσεις” στα κατάλληλα σημεία…

Ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι οι ρεφλεξολόγοι διαθέτουν αρκετούς διαφορετικούς χάρτες – δεν μπορούν καν να συμφωνήσουν μεταξύ τους για τον τρόπο εφαρμογής της θεραπείας τους.

Κλινικές δοκιμές έδειξαν ότι η ρεφλεξολογία δεν έχει καμιά διαγνωστική αξία. Η αποτελεσματικότητά της στην αντιμετώπιση συγκεκριμένων προβλημάτων υγείας έχει υποβληθεί σε επανειλημμένους ελέγχους. Αν και τα αποτελέσματα δεν συμφωνούν μεταξύ τους, δεν αποδεικνύουν γενικά ότι η θεραπεία είναι αποτελεσματική. Δεν έχουμε, επίσης, ενδείξεις ότι η τακτική ρεφλεξολογία μπορεί να αποτρέψει ασθένειες.

Το NCAHF, δηλαδή το Εθνικό Συμβούλιο εναντίον της απάτης στον τομέα της υγείας στην Αμερική (National Council Against Health Fraud) επισημαίνει ότι η ρεφλεξολογία “βασίζεται σε μια παράλογη θεωρία και δεν έχει αποδειχθεί ότι επηρεάζει την πορεία οποιασδήποτε ασθένειας… Οι ισχυρισμοί ότι η ρεφλεξολογία είναι αποτελεσματική για τη διάγνωση ή τη θεραπεία ασθενειών πρέπει να αγνοούνται”.

Εκπαίδευση, «Πιστοποιητικά» και Νομικό κύρος.
Δεν απαιτείται επίσημη εκπαίδευση για να ασκήσει κανείς τη ρεφλεξολογία ή για να ονομαστεί ρεφλεξολόγος, διότι, απλούστατα, δεν αποτελεί αναγνωρισμένη, επιστημονικά και νομικά, ειδικότητα. Παρ’ όλ’ αυτά, κάποιες νοσοκόμες και μασέρ προσφέρουν και ρεφλεξολογία ως μέρος των αναγνωρισμένων πρακτικών τους. Υπάρχουν ιδιωτικές σχολές που κάνουν μαθήματα ή σεμινάρια και δίνουν μια βεβαίωση ή “πιστοποίηση” που αυτο-αναγνωρίζεται από τους ίδιους που την εκδίδουν (πχ από τους Συλλόγους Ρεφλεξολογίας, Σωματείο Ελλήνων Ρεφλεξολόγων, Reflexology in Europe Network, από την Πανελλήνια Ένωση Ρεφλεξολόγων).

Η πιο ευρέως διαφημισμένη πηγή εκπαίδευσης παγκοσμίως είναι το “International Institute of Reflexology” του St.Petersburg στη Florida των ΗΠΑ, που ισχυρίζεται ότι έχει 25.000 μέλη σε όλο τον κόσμο. Τα σεμινάρια με θέμα «Original Igham Method on Foot Reflexology» πραγματοποιούνται από τον ανιψιό της Ingham, τον Dwight Byers. Η βαθμίδα «Certified Member (Πιστοποιημένο Μέλος)» απαιτεί 200 ώρες θεωρίας καθώς και επιτυχία σε γραπτές εξετάσεις και πρακτικά τεστ.

Η διαδικασία πιστοποίησης δεν έχει ούτε νομική ούτε ιατρική αναγνώριση. Η ιστοσελίδα του ινστιτούτου αναφέρει:

Η Ingham Method of Reflexology χρησιμοποιείται κυρίως για να χαλαρώνει από την ένταση. Οι γιατροί συμφωνούν στο ότι το 75% των προβλημάτων υγείας συνδέεται με το στρες και την πίεση. Η ρεφλεξολογία βελτιώνει την αιμάτωση και την μετάδοση των νευρικών μηνυμάτων, και βοηθάει τη φύση να ομαλοποιηθεί. Το International Institute of Reflexology επιθυμεί να καταστήσει απόλυτα σαφές ότι δεν ισχυρίζεται ότι διδάσκει ιατρικές πρακτικές κανενός είδους, ούτε η Ingham Method of Reflexology στοχεύει στο να αντικαταστήσει τις κλασικές ιατρικές θεραπείες. Η ρεφλεξολογία είναι ένας μοναδικός τρόπος στο πεδίο της υγείας. Σκοπός της δεν είναι να θεραπεύσει ή να διαγνώσει οποιαδήποτε ιατρική διαταραχή αλλά να προωθήσει την καλύτερη υγεία και την ποιότητα ζωής όπως ένα πρόγραμμα γυμναστικής ή διατροφής. Οι πρακτικές της δεν θα πρέπει να συγκρίνονται με το μασάζ ή οποιοδήποτε άλλο είδος χειριστικής διαδικασίας.

Ένα φυλλάδιο για ένα σεμινάριο του Byers στο Big Sky Somatic Institute παραθέτει τα λεγόμενα:

Καθώς ο ρεφλεξολόγος δουλεύει με ένα σημείο ρεφλεξολογίας, προκαλεί την απελευθέρωση του στρες και της πίεσης στην αντίστοιχη περιοχή ή ζώνη του σώματος καθώς και μια γενικότερη χαλάρωση. Η απελευθέρωση της έντασης ξεμπλοκάρει τα νευρικά σήματα και βελτιώνει την αιμάτωση σε όλα τα μέρη του σώματος. Επειδή η ρεφλεξολογία δουλεύει από μέσα προς τα έξω, έχει επίσης και μια εξισορροπητική επίδραση σε κάθε αδένα, όργανο και μέρος του σώματος…

Η διάγνωση ή θεραπεία ασθενειών φυσικά αποτελεί άσκηση ιατρικής και θα ήταν παράνομη για οποιονδήποτε δεν έχει επαγγελματική άδεια να κάνει τέτοια πράγματα. Στην Ελλάδα η νομοθεσία ορίζει ρητά πως οποιοσδήποτε ασκεί ιατρικές πράξεις ή ισχυρίζεται πως πραγματοποιεί θεραπείες οποιουδήποτε είδους, οφείλει να είναι εφοδιασμένος με αντίστοιχη επίσημη άδεια.

Επίσης, υφίσταται ένα εμπόριο προιόντων ρεφλεξολογίας, όπως σανδάλια, πάτοι παπουτσιών, συσκευές μασάζ ποδιών, ξυλάκια, ακόμη και κάλυμμα για το τιμόνι του αυτοκινήτου. Για αρκετούς επιχειρηματίες η “εναλλακτική ιατρική” είναι μια άκρως επικερδής επιχείρηση και, απ’ ότι φαίνεται, η επινοητικότητα τους δεν έχει όρια. Τώρα, κατά πόσον αυτά έχουν κάποια εύλογη χρήση είναι στην κρίση του καθενός, μιας και δεν έχουν ελεγχθεί επιστημονικά. Τα μοναδικά τεκμήρια που παρουσιάζει ο κατασκευαστής (αν το κάνει κι αυτό) είναι συνήθως δηλώσεις ικανοποιημένων ασθενών και «ειδικών», οι οποίες δημιουργούν ένα λεπτό πέπλο αξιοπιστίας.

Πάντως οποιοσδήποτε ιατρικός ισχυρισμός για τέτοιες συσκευές θα τις καθιστούσε «ιατρικές συσκευές» κατά τον νόμο και επομένως παράνομες για διάθεση στην αγορά χωρίς έγκριση από τις αρμόδιες Υπηρεσίες (ΕΟΦ).

Ερευνητικά ευρήματα.
Παρόλο που οι ισχυρισμοί της ρεφλεξολογίας ως τώρα απέχουν από την επιστημονική πραγματικότητα, και το να τους ελέγξει κανείς ίσως φαίνεται χάσιμο χρόνου, κάποιοι ικανοί ερευνητές έχουν διεξάγει έρευνες.

Η πρώτη μελέτη που γνωρίζω είχε ως επιβλέποντα τον William T. Jarvis, Ph.D., έναν καθηγητή που δίδασκε μεθόδους έρευνας σε απόφοιτους του Loma Linda University. Χρησιμοποιώντας ερωτηματολόγια, ζητήθηκε από 70 συμμετέχοντες να δηλώσουν εάν είχαν προβλήματα υγείας σε οποιαδήποτε από 43 ανατομικές περιοχές τα τελευταία 10 χρόνια. Τα δεδομένα αυτά κατόπιν συγκρίθηκαν με τα ευρήματα ενός ρεφλεξολόγου, όπως τα είχε καταγράψει σε μία αναφορά. Τα αποτελέσματα δεν διέφεραν από αυτά που θα περίμενε κανείς εμπειρικά. Προκειμένου να εμποδίσουν τον ρεφλεξολόγο να κάνει ερωτήσεις ή να παρατηρήσει ανεπαίσθητα στοιχεία που θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν, ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες στο πείραμα να παραμείνουν σιωπηλοί και τοποθετήθηκε μια κουρτίνα ώστε τα πόδια τους να είναι το μόνο μέρος του σώματος που μπορούσε να δει ο ρεφλεξολόγος.
Σε μία άλλη μελέτη, 35 γυναίκες με προεμμηνορυσιακό σύνδρομο ανατέθηκαν τυχαία σε ρεφλεξολόγους με ειδίκευση στα αυτιά, τα χέρια και τα πόδια, ή υποβλήθηκαν σε θεραπεία placebo που πραγματοποιήθηκε σε ψεύτικα σημεία ρεφλεξολογίας. Οι γυναίκες κατέγραφαν ημερησίως 38 πιθανά συμπτώματα που επιλέχθηκαν από προηγούμενα ερευνητικά ερωτηματολόγια σχετικά με το προεμμηνορυσιακό σύνδρομο. Το γκρουπ που έκανε κανονική θεραπεία ανέφερε σημαντικά λιγότερα συμπτώματα από το γκρουπ με την placebo θεραπεία, και αυτή η βελτίωση διατηρήθηκε για 2 μήνες μετά τη θεραπεία. Πολλές γυναίκες αυτού του γκρουπ αποκοιμιόντουσαν κατά τη διάρκεια των 30λεπτων συνεδριών και ανέφεραν ότι ένιωθαν να έχουν περισσότερη ενέργεια κατά τη διάρκεια της μέρας. Το γκρουπ με την placebo θεραπεία ανέφερε ότι θεωρούσε ότι έκανε πραγματική ρεφλεξολογία. Οι συγγραφείς σημειώνουν, παρ’ όλ’ αυτά, ότι ήταν πολύ δύσκολο να αναπτυχθεί αξιόπιστος έλεγχος του placebo γκρουπ, γεγονός που ενδεχομένως να αποτελεί ελάττωμα της έρευνας. Κανονικά, η ρεφλεξολογία είναι καταπραϋντική, αλλά η placebo θεραπεία περιγράφονταν «είτε ως ιδιαίτερα ελαφριά ή πολύ άγρια». Έτσι οι διαφοροποιήσεις θα μπορούσαν να είναι και διαφοροποιήσεις και στην ποιότητα του μασάζ που πραγματοποιούνταν. Η μελέτη καταλήγει ότι το μασάζ μπορεί να ανακουφίσει από τα συμπτώματα του προεμμηνορυσιακού συνδρόμου, αλλά δεν πιστοποιεί την υποτιθέμενη σύνδεση μεταξύ των σημείων ρεφλεξολογίας και των οργάνων του σώματος.
Σε μία άλλη μελέτη, 3 πεπειραμένοι ρεφλεξολόγοι εξέτασαν 18 ενήλικες σε μία ή περισσότερες από 6 συγκεκριμένες καταστάσεις που αναγνωρίστηκαν από το ιατρικό ιστορικό τους. Τα στοιχεία έδειξαν ότι δεν υπήρχε καμία σημαντική σχέση μεταξύ των ιατρικών διαγνώσεων των ασθενών και των ευρημάτων των ρεφλεξολόγων.
Μια άλλη μελέτη συνέκρινε τις επιπτώσεις της ρεφλεξολογίας στα πόδια, του απλού μασάζ και της συζήτησης σε 130 ασθενείς που είχαν κάνει γυναικολογικής φύσης εγχείρηση στην κοιλιά με ολική νάρκωση. Οι ασθενείς ρωτήθηκαν πώς αισθάνθηκαν και συλλέχθηκαν δεδομένα σχετικά με την γενική τους κατάσταση, την ένταση του πόνου, την κινητικότητα του εντέρου, την ούρηση και τον ύπνο από την ημέρα πριν το χειρουργείο μέχρι την 10η μέρα μετά από αυτό. Το απλό μασάζ φάνηκε να είναι μια χαλαρωτική, θετική εμπειρία, ενώ η ρεφλεξολογία στα πόδια είχε διάφορες στα αποτελέσματα, κάποια εκ των οποίων ήταν αρνητικά. Οι ερευνητές κατέληξαν ότι η ρεφλεξολογία στα πόδια δεν είναι αποτελεσματική σε οξείες, μετεγχειρητικές καταστάσεις της γυναικολογίας και μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να προκαλέσει κοιλιακό άλγος.
Μια άλλη μελέτη εξέτασε τον δημοφιλή ισχυρισμό ότι η ρεφλεξολογία βοηθάει στο βρογχικό άσθμα. Δέκα εβδομάδες κανονικής ή placebo ρεφλεξολογίας συγκρίθηκαν μέσω ελεγχόμενης δοκιμής σε 40 ασθενείς με άσθμα. Οι αντικειμενικοί έλεγχοι της λειτουργίας των πνευμόνων (μέγιστη ροή πρωί και βράδυ και εβδομαδιαία σπιρομέτρηση σε κλινική) δεν άλλαξαν. Οι υποκειμενικές βαθμολογίες (που περιέγραφαν τα συμπτώματα, τις β2-εισπνοές και την ποιότητα ζωής) καθώς και την βρογχική ευαισθησία στην ισταμίνη βελτιώθηκαν και στις δύο περιπτώσεις αλλά δεν βρέθηκαν σημαντικές διαφορές μεταξύ του γκρουπ που έκανε κανονική ρεφλεξολογία και του γκρουπ που έκανε placebo. Οι ερευνητές κατέληξαν ότι δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι η ρεφλεξολογία έχει συγκεκριμένη επίδραση στο άσθμα πέρα από την επίδραση placebo.

Το 2010 το ιατρικό περιοδικό Maturitas δημοσίευσε μια συστηματική ανασκόπηση 23 τυχαίων ελεγχόμενων μελετών κατά την οποία πραγματοποιήθηκε έρευνα σε 6 ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων για να εντοπιστούν όλες οι σχετικές τυχαίες κλινικές δοκιμές. Η ποιότητα της μεθοδολογίας των δοκιμών ήταν συνήθως χαμηλή. Ακόμα και τα καλύτερα κλινικά στοιχεία δεν παρουσιάζουν πειστικά τη ρεφλεξολογία ως μία αποτελεσματική θεραπεία για οποιαδήποτε πάθηση.

Προβλήματα.
Η ρεφλεξολογία βασίζεται σε μία άτοπη θεωρία και δεν έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να επηρεάσει την πορεία οποιασδήποτε ασθένειας. Όταν γίνεται προσεκτικά, η ρεφλεξολογία είναι ένα είδος ποδομασάζ που μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να χαλαρώσουν προσωρινά.

Όμως ισχυρισμοί περί διάγνωσης ή θεραπείας από λάθους ανθρώπους θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε καθυστέρηση λήψης της απαραίτητης ιατρικής φροντίδας εκεί που απαιτείται. Επίσης μπορεί να οδηγήσει σε άχρηστες ιατρικές εξετάσεις κάποιων που ανησυχούν άσκοπα λόγω των υποτιθέμενων ευρημάτων της ρεφλεξολογίας. Τα άτομα αυτά υποβάλλονται σε μια δαπάνη που μπορεί να τους είναι σημαντική. Το πιο επικίνδυνο, όμως, είναι ότι άτομα που πάσχουν από παθήσεις των οστών ή των αρθρώσεων των κάτω άκρων μπορεί να υποστούν βλάβη από τη συχνά μεγάλη πίεση που ασκείται κατά τη διάρκεια της θεραπείας.

Κατά τα λοιπά, δεν έχουν αναφερθεί άλλοι κίνδυνοι.

Συμπέρασμα.
Η ιδέα πως η ρεφλεξολογία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να διαγνωστούν προβλήματα υγείας έχει αποδειχτεί εσφαλμένη και δεν υπάρχουν πειστικές ενδείξεις ότι με αυτήν αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά ασθένειες. Η ρεφλεξολογία είναι δαπανηρή και δεν προσφέρει τίποτε περισσότερο απ’ όσα θα μπορούσατε να πάρετε από ένα απλό, χαλαρωτικό μασάζ.

Τέλος , ν’ αναφέρουμε ότι ένας λόγος που το μασάζ στα πέλματα μπορεί να είναι τόσο ευχάριστο και που σχετίζεται με σημαντική βελτίωση στη διάθεση κάποιου, είναι ότι η περιοχή του εγκεφάλου που συνδέεται με τα πέλματα βρίσκεται δίπλα στην περιοχή που συνδέεται με τα γεννητικά όργανα. Μπορεί να υπάρχει κάποια νευρωνική επικάλυψη. Ο νευροεπιστήμονας V.S. Ramachandran έγραψε για ένα άτομο του οποίου είχε ακρωτηριαστεί το ένα πόδι και που βίωνε οργασμό στα φαντασματικό του πέλμα (1998: 36-37). «Στους χάρτες σώματος του εγκεφάλου, τα γεννητικά όργανα είναι δίπλα στο πέλμα» σημειώνει, και εικάζει ότι αυτό μπορεί να εξηγεί και τα φετίχ που έχουν κάποιοι με τα πόδια». Επομένως ασχοληθείτε εσείς με τα πέλματα του/της συντρόφου σας και μπορείτε να σταθείτε τυχεροί… Σίγουρα πάντως δεν σας χρειάζεται κάποιος ειδικός!

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:

quackwatch (Ευχαριστούμε για τη μετάφραση τη Φωτεινή Πατρώνα)

το βιβλίο των Simon Singh & Edzard Ernst “Θεραπεία ή απάτη”

ncahf.org William T. Jarvis, Ph.D Reflexology.

skepdic

Τυχαία ελεγχόμενη δοκιμή ρεφλεξολογίας για συμπτώματα εμμηνόπαυσης

Τυχαία ελεγχόμενη δοκιμή ρεφλεξολογίας για ακράτεια ούρων

Η αποτελεσματικότητα της ρεφλεξολογίας: συστηματική ανασκόπηση.

Ρεφλεξολογία και βρογχικό άσθμα.